‘Uiteraard heb ik een noodpakket in huis’, zegt Annelies van Vark (1978), coördinerend adviseur bij Defensie. ‘Dat kan niet anders als je mijn baan hebt natuurlijk. Het is wel een hele industrie geworden, met allemaal bedrijven die er een slaatje uit proberen te slaan en 200 euro voor een pakket vragen. Wij hebben gewoon twee Albert Heijn-kratten staan met kaarsen, potjes bruine bonen, pakken water en nootjes.’

Politicoloog en jurist Van Vark deed promotieonderzoek naar de stabiliteit van de democratische rechtsstaat in West-Europa en de rol die de krijgsmacht daarbij speelt. Ze onderzocht de verbondenheid van het Nederlandse leger met de maatschappij en vergeleek dat met de situatie in Zweden en Finland. 

‘Ik werk bij de programmadirectie die zich bezighoudt met de opschaling van de krijgsmacht. De krijgsmacht groeit van bijna 80.000 naar 100.000 medewerkers en op termijn mogelijk zelfs naar 200.000. Die grote investering is echt nodig want we hebben decennialang alleen maar bezuinigd.’

Russische tanks

Het is goed om de maatschappelijke weerbaarheid flink te verbeteren, vindt Van Vark. ‘De nieuwe NAVO-norm gaat uit van 3,5 procent van het BBP investeren in defensie en 1,5 procent in maatschappelijke weerbaarheid.’

Finland heeft de krijgsmacht nooit afgeschaald, want de dreiging van het aangrenzende Rusland was altijd groot. ‘Zweden en Nederland dachten na de Koude Oorlog geen krijgsmacht meer nodig te hebben, waardoor we nu minder goed zijn voorbereid op de dreigingen.’

Het gevaar is niet zozeer dat er straks Russische tanks door onze straten rijden. ‘Hoewel de Russen natuurlijk makkelijk met een raket de Rotterdamse haven kunnen raken. Onder elk gebouw een schuilkelder aanleggen is onbetaalbaar en onnodig. Maar je kunt wel kijken welke bestaande gebouwen geschikt zijn als schuilkelder.’

Het gaat vooral om het beveiligen van het cyberdomein en het voorkomen van sabotage van infrastructuur. ‘Landen als Rusland proberen ons met desinformatie te ondermijnen. Daarom moet in het onderwijs meer aandacht komen voor digitale weerbaarheid.’

Finland is de gouden standaard op het gebied van paraatheid. ‘De Finnen hebben een beroepsleger van 13.000 mensen. Maar kunnen binnen vier weken 280.000 reservisten oproepen en hebben zelfs 900.000 reservisten in totaal. Nederland heeft 7.000 reservisten. Dat zet weinig zoden aan de dijk.’

De Finnen hebben ook hun maatschappelijke weerbaarheid beter geregeld. ‘Er zijn schuilkelders voor de hele bevolking en graanvoorraden waar ze negen maanden mee vooruit kunnen. Tijdens corona waren wij op zoek naar beademingsapparaten, zij trokken een hal open waar die apparaten rijen dik stonden.’ 

Praatclub

Finland heeft een zogenoemd total defense-model: niet alleen de overheid is verantwoordelijk voor de nationale veiligheid maar ook het bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties en burgers spelen een rol. ‘Alle mannen moeten in dienst. Voor vrouwen is niet helemaal gespecificeerd wat ze moeten doen, maar zij ondersteunen hulpdiensten en de strijdkrachten op vrijwillige basis. Dat is in Finland en Zweden heel sterk ontwikkeld, in Nederland helemaal niet. Vroeger hadden we de Bescherming Bevolking, die organisatie had op het hoogtepunt 165.000 leden, maar is in 1986 opgeheven.’

We kunnen dus veel leren van de Finnen. ‘Alle belangrijke spelers spreken daar samen over de nationale veiligheid en zetten dan de taken uit. In Nederland hebben we de Nationale Veiligheidsraad, maar dat is vooral een praatclub. Het zou goed zijn als we een volwaardige raad samenstellen die coördineert op nationale veiligheid.’

Verder is er veel versnippering op het gebied van veiligheid. ‘De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid gaat over de weerbaarheidsaanpak op landelijk niveau. Maar we hebben ook 25 veiligheidsregio’s en 342 gemeenten die een rol hebben. Het is moeilijk om die allemaal op een lijn te krijgen. Als je ook nog het bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties en burgers wil betrekken, heb je daar een nieuwe structuur voor nodig.’

De Nederlandse overheid legt nu heel erg de nadruk op zelfredzaamheid tijdens de eerste 72 uur van een crisis. ‘Waar ze in Finland en Zweden heel sterk op inzetten is samenredzaamheid. Nederlanders zijn individualistisch. Maar als het straks ieder voor zich is bij een crisis, dan kom je er niet sterker uit.’ 

Er gebeurt al het nodige om dat te veranderen. ‘Het demissionair kabinet heeft besloten dat door het hele land heen per één op de vijfduizend inwoners een noodsteunpunt komt, bijvoorbeeld een buurthuis, voetbalkantine of kerk waar mensen naartoe kunnen bij een grote crisis.

Een (sociale) dienstplicht kan ook bijdragen aan sociale cohesie, omdat jongeren uit alle lagen van de samenleving samen dienen. ‘Het moet geen doel op zich zijn, maar zou wel een bijeffect kunnen zijn. We hebben ongeveer 200.000 jongeren per jaar die achttien worden en die hoeven niet allemaal het leger in. Je kunt hen ook inzetten in andere sectoren zoals de politie of de zorg.’

Burgerinitiatieven

De afgelopen jaren is er sprake van democratische achteruitgang vanwege polarisatie, ondermijning door de georganiseerde misdaad, hybride dreigingen uit bijvoorbeeld Rusland en China, en falen van de overheid. ‘We hebben natuurlijk de Toeslagenaffaire, de gebrekkige afhandeling van de aardbevingsschade en de covidregelgeving die supersnel door het parlement werd gejaagd. Dat heeft afbreuk aan rechtsstaat gedaan waardoor er heel erg weinig vertrouwen in de overheid is.’

Dat maakt het ingewikkeld om weerbaarheid vanaf bovenaf op te bouwen. ‘Ik geloof veel meer in een bottom-up aanpak. Je ziet burgerinitiatieven ontstaan: we gaan met de buurt afspraken maken over hoe we elkaar kunnen helpen als er iets misgaat. Dat kan de overheid faciliteren en zo ontstaat er een nieuwe structuur op basis van vertrouwen.’

Wat meer verwevenheid tussen het militair en het civiele domein is nodig om in te kunnen spelen op nieuwe dreigingen. ‘Je moet de krijgsmacht echter niet inzetten tegen je eigen bevolking. We hebben tijdens de boerenprotesten gezien dat er uiteindelijk militaire vrachtwagens zijn ingezet om een gebied af te sluiten. Eerst stonden er civiele vrachtwagens, maar de chauffeurs van die vrachtwagens werden bedreigd en vertrokken. Als overheid moet je dan alsnog op kunnen treden, vandaar de inzet van militair materiaal. Maar verder dan dat moet je niet gaan.’

Annelies van Vark, Separation and Immersion. The changing role of the armed forces in Northwestern liberal democracies. Promotie was 17 oktober