‘Ik ben zeer robuust met saus’, zei een medestudent tijdens een barbecue deze zomer, terwijl hij een ketchupfles boven zijn bord leegkneep.
‘Royaal!’ wilde ik schreeuwen, ‘je bedoelt royaal!’
Het is me vaker opgevallen dat deze jongen – een gammastudent en moedertaalspreker van het Nederlands – woorden door elkaar haalt. Hij zegt ‘oprisping’ in plaats van ‘opwelling’, ‘repertoire’ in plaats van ‘reputatie’ en ‘stelt grote vraagtekens’ bij dingen.
Hij is niet de enige.
Nederlandstalige studenten zijn niet vanzelfsprekend goed meer in het lezen, schrijven en spreken van Nederlands, ook al hebben ze een hoog opleidingsniveau.
Laaggeletterd
In Mare vertelde Bruno Verbeek, universitair docent filosofie, dat hij de taalbeheersing van zijn studenten in de loop der jaren achteruit heeft zien gaan. Niet alleen maken ze grammatica- en spellingsfouten, ook hun vermogen tot schriftelijk redeneren is verslechterd.
Ook Remco Breuker, hoogleraar Koreastudies, zegt te schrikken van de taalvaardigheid van zijn studenten. Op de Rechtenfaculteit wordt een verplichte taaltoets afgenomen. Emeritus bijzonder hoogleraar rechtspleging Margreet Ahsmann zegt daarover: ‘Een goede beheersing van het Nederlands is een voorwaarde om je werk als jurist goed te kunnen uitoefenen.’
Ik zou zeggen: een goede beheersing van het Nederlands is een voorwaarde om een heleboel soorten werk goed te kunnen doen. Als je woordenschat niet op peil is of je de spellings- en grammaticaregels niet kent, ben je niet in staat om goed te communiceren. Hoe moet je als laaggeletterde arts ooit een recept uitschrijven
Taalbeheersing in gevaar
En als je je gedachten niet helder kunt overbrengen, hoe kun je dan ooit begrepen worden, of een ander begrijpen?
Taal is de basisvoorwaarde van ons bestaan. Ook om goed te kunnen presteren op de universiteit, is taalvaardigheid noodzakelijk: je moet je kunnen uitdrukken in woord en geschrift, argumenten kunnen bedenken, wetenschappelijke artikelen kunnen lezen en parafraseren in essays. Dit alles komt op de tocht te staan als de taalbeheersing van studenten in gevaar komt.
Onlangs publiceerde Yra van Dijk, gasthoogleraar Nederlandse literatuur in mondiaal perspectief, samen met docent Nederlands Marie-José Klaver een reeks artikelen over laaggeletterdheid en ontlezing in De Groene Amsterdammer. Vijfentwintig procent van de jongeren dreigt laaggeletterd te worden, oftewel moeite te hebben met lezen, schrijven of rekenen.
Terecht noemen de auteurs de oorzaak een leescrisis: jongeren lezen minder en als ze dat doen, dan is het minder goed en minder graag. Sterker nog, lezen wordt tijdverspilling gevonden. Goed lezen leidt echter tot een betere taalvaardigheid, betere schoolprestaties en tot beter kunnen denken en analyseren. Stuk voor stuk vaardigheden die bij universitaire studenten niet mogen ontbreken. Van Dijk en Klaver schrijven: ‘Wie in het voortgezet onderwijs nooit heeft geleerd een hele tekst te lezen, krijgt problemen in het hoger onderwijs.’
Wat is daar op de universiteit nu al van te merken?
Bij de opleiding Nederlandse Taal en Cultuur wordt nog regelmatig gelezen, al merken docenten ook daar dat studenten er minder tijd voor en zin in hebben. Om de werkdruk te verlagen worden boeken soms vervangen door korte verhalen of passages uit een roman.
Een medestudent heb ik weleens horen verzuchten: ‘Voor dat vak moeten we één boek per week lezen! Die docent denkt dat lezen je hobby is, als je Nederlands studeert.’ Ook gehoord: of we Max Havelaar ook in hertaling mogen lezen, omdat het anders ‘te moeilijk’ zou zijn.
Niet gemotiveerd
Nu zijn dit slechts uitzonderingen: over het algemeen zijn de neerlandici zeer taalvaardig. De meesten lezen graag en veel (Nederlandstalige) boeken en bespreken die met elkaar in leesclubs. Toch vraag je je af hoe het bij andere opleidingen gesteld is, als er zelfs studenten Nederlands zijn die niet gemotiveerd zijn om te lezen.
In een rondgang onder studenten van alle faculteiten vraag ik hen naar hun leesgedrag. Lezen ze weleens een boek en zo ja, in welke taal? En hoe goed schatten zij hun taalvaardigheid in? Kunnen ze zich goed uitdrukken in het Nederlands, of moeten ze vaak naar woorden zoeken?
Van de iets meer dan veertig respondenten, allen moedertaalsprekers van het Nederlands, geeft de helft toe vrijwel nooit een boek te lezen. Ze zitten op Tiktok, Instagram, Reddit of kijken series en hebben ‘geen tijd’. Van degenen die wél lezen, zijn er slechts vijf die twee à drie boeken per maand lezen, de rest maximaal één. Vrijwel iedereen zegt, als ze al een boek lezen, dat in het Engels te doen: slechts vier mensen slaan weleens een (vertaald) Nederlands boek open. Blijkbaar rust er een stigma op het lezen van Nederlandse verhalen en romans.
De helft van de veertig respondenten leest nooit een boek. Een greep uit de reacties:
- ‘Ik weet wel dat ik moet lezen, maar ik blijf maar op mijn telefoon scrollen.’
- ‘Ik heb zeker het idee dat mijn Nederlands achteruit gaat. Het was al nooit fantastisch, maar zeker nu mijn studie voor driekwart in het Engels is en ik dus veel in het Engels moet lezen en schrijven, merk ik dat het wel verslechterd (sic).’
- ‘Ik merk dat ik vaker dan vroeger na moet denken over het juiste Nederlandse woord. Met spelling in het Nederlands heb ik ook meer moeite, omdat ik nog maar weinig in het Nederlands schrijf en lees. Ik lees voornamelijk boeken in het Engels. Het is niet zo dat ik Nederlandse boeken niet leuk vind, maar ik neig sneller naar Engelse literatuur, omdat vrienden het me aanraden of omdat ik het op sociale media zie.’
- ‘Ik lees een boek het liefst in oorspronkelijke taal, mits ik die beheers. Zo kom je het dichtst bij wat een schrijver bedoelde. Soms lees ik een jaar niets en soms pak ik meteen weer een boek op als ik er een uit heb. Dat gaat in fases.’
- ‘Ik laat mijn papers altijd nakijken op taalfouten, want ik heb er niet genoeg vertrouwen in dat ik zonder controle geen spellings- of grammaticafouten maak.’
- ‘Ik merk wel dat ik, zeker in combinatie met het consumeren van Engelstalige sociale media, het soms makkelijker vind om mezelf in het Engels uit te drukken in gesprekken. Ik vind Nederlands ook niet zo’n verhalende taal. Misschien komt dat omdat ik niet genoeg in het Nederlands lees.’
- ‘Ik denk dat de focus nu minder ligt op fysieke boeken ligt, misschien komt dat door sociale media. Daar zijn andere vormen van “literatuur” voor in de plaats gekomen, zoals fan fiction.’
Goran Bouaziz (22, neerlandicus en MA-student Arts, Literature and Media) won vorig jaar de Alternatieve Leeslijst-award en heeft een idee waar dit stigma vandaan komt: ‘Ik denk dat veel studenten liever een goede detective lezen dan een gezapig oorlogsdrama. De poortwachters van de Nederlandse literatuur hebben zich te lang te elitair opgesteld, waardoor de canon is scheefgegroeid. Die bevat bijvoorbeeld nauwelijks populaire literatuur en geen toneelwerk. De pijnlijke waarheid is dat zelfs neerlandici hun eigen literatuur niet in de volste breedte kennen. We hebben een nieuwe lijst nodig met een diverser palet aan verhalen. Gepassioneerde lezers in het Engels beginnen ook niet bij Ulysses. Dat komt later wel.’
De Leidse UB deed ook een duit in het zakje van de ontlezing door in april dit jaar een Leiden Leest-maand te organiseren met enkel witte, mannelijke auteurs.
Los van alle andere redenen waarom lezen goed is – concentratievermogen, empathie, gezondheid en welvaart (wie goed leest, leeft langer en verdient meer), plezier en ontspanning – is het taalniveau een van de belangrijkste redenen waarom studenten (meer) Nederlandse boeken zouden moeten lezen.
Lees een boek
Op dit moment schatten veel van de ondervraagde studenten hun taalbeheersing nog positief in. Ze zeggen nauwelijks spelfouten te maken, maar merken wel dat hun taal wordt beïnvloed door het Engels: regelmatig kunnen ze niet op Nederlandse woorden komen. Zestien mensen hebben moeite met zichzelf uitdrukken in het Nederlands, twaalf geven aan zelfs liever in het Engels te communiceren. Het laat zien dat een groeiende groep studenten, hoogopgeleide mensen, slechter presteert of dat dreigt te gaan doen, vanwege een ontoereikend taalniveau.
De oplossing laat zich raden: lees een boek.
Maar goed: zijn kinderen ooit meer groente gaan eten omdat hun ouders zeiden dat er vitamines in zaten? Laten we het daarom eens over een andere boeg gooien. In een tijd waarin veel studenten kampen met stress, prestatiedruk en onzekerheid, kan een boek lezen ook gewoon fijn zijn! Sluit je even af van alle deadlines en het wereldnieuws en duik in bed met een goede roman. Dat hoeft niet direct een dikke pil te zijn, je kan ook beginnen met een bundel korte verhalen of een graphic novel.
‘Als je literatuur leest ontdek je nieuwe werelden’, zei een van de ondervraagde studenten. ‘Lezen is leven.’ Ondertussen ben je stiekem ook nog je woordenschat aan het verbeteren. Zo hoef je in ieder geval nooit robuust met saus te worden.
Romy van den Akker studeert Nederlandse Taal en Cultuur aan de Universiteit Leiden en werkt bij het Nederlands Letterenfonds