Tijdens de eerste lockdown zat Coen van de Ven op de bank naast zijn vriendin. Toen hij meekeek wat zij op Instagram las, schrok hij. ‘Er kwam heel veel totale onzin voorbij. Mensen die het op zoet vormgegeven pagina’s altijd over yoga en gezonde voeding hadden, waren opeens allerlei complottheorieën aan het delen.’

De journalist van opinieblad De Groene Amsterdammer las hoe 5G-zendmasten corona verspreiden, dat de elite het virus had ontwikkeld om de massa onder controle te houden en dat Microsoft-baas Bill Gates via het vaccin mensen wilde injecteren met nanochips om ze altijd te kunnen volgen.

Ook populair: de Amerikaanse complottheorie van QAnon, die ook buiten de VS steeds meer voet aan de grond krijgt. Samengevat: een duivelaanbiddende elite maakt zich schuldig aan kindermisbruik, waarbij de allermachtigsten zelfs baby-bloed drinken om jong te blijven. Donald Trump is de held van QAnon-adepten omdat hij strijdt tegen dit pedofielennetwerk.

Harde kern

‘Al deze theorieën kende ik al van Twitter en YouTube’, zegt Van de Ven, die op dinsdag 27 oktober een lezing geeft op MISDOOM, een Leids symposium over online desinformatie. ‘Daar zit een harde kern van complotdenkers, zoals Lange Frans.'

De rapper wiens kanaal deze week door YouTube werd verwijderd, bracht in april het nummer “Lockdown” uit, waarin hij verkondigde: 

Een pedonetwerk wereldwijd vraag niet hoe.
Via Hillary Clinton tot de Oranjes aan toe
Welkom op het allerleipste festival.
Je hebt geen kaartje nodig want je bent er al.
Dit is de val van de cabal.

Van de Ven: ‘Maar nu zag ik zulke ideeën ook opeens overal op Instagram langskomen.’ Samen met collega Rosa van Gool en wetenschappers van de Universiteit Utrecht ging hij voor De Groene op onderzoek uit.

‘We zijn op zoek gegaan naar superspreaders van complottheorieën. Ik ben gaan chatten met influencers. Er kwamen lange gesprekken op gang. Met een van hen, Nadja van Osch, hebben we uiteindelijk afgesproken. Toen bleek dat een groep influencers die in de spirituele sfeer zitten al vanaf maart onderling contact had en elkaar aanmoedigde: “We durven ons nu eindelijk uit te spreken.”’

De Instagram-pagina van Van Osch lijkt op het eerste gezicht volkomen onschuldig. Tussen de familiekiekjes, yogaposes, Spaanse landschappen en inspirerende quotes (‘It takes ten years to become an overnight succes’) wordt een podcast aangekondigd met de titel ‘Let Love Rule’. Allemaal heel erg mindfulness.

Wereldwijd pedo-netwerk

Maar haar Instagram Stories geeft een heel ander beeld. Onder de kopjes ‘WAKE UP 1’ en ‘WAKE UP 2’ wordt Bill Gates aangevallen, anti-vaccinatie aangemoedigd, de coronamaatregelen afgewezen en de connectie met een wereldwijd pedo-netwerk gelegd.

‘Ik heb me al een aantal jaar verdiept in complotdenkers’, zegt Van de Ven. ‘Tot voor kort stuitte je toch vooral op mannen van middelbare leeftijd die op een zolderkamer detective aan het spelen waren. Op Instagram zie je een totaal andere groep: veel jonger, hipper en vaker vrouwen. Het is een totaal andere wereld, bijna spiegelbeelden van elkaar.’

Een van de superspreaders was topmodel Doutzen Kroes die in juli aan haar ruim 6,5 miljoen volgers liet weten te twijfelen aan de betrouwbaarheid en intenties van media, overheden en grote bedrijven. ‘Willen zij wel dat wij gezond zijn? Willen ze dat wij verenigd of verdeeld zijn? Hebben ze wel het goede met ons voor? Stel je eigen vragen, volg het geld en connect the dots! Denk logisch na, volg je hart en instinct.’

‘Ze gooide een gigantische steen in de vijver’, zegt Van de Ven. ‘Maar waar haalde zij haar ideeën vandaan? We zijn die ui gaan afpellen en vonden een connectie met Tessa Koop, op Instagram bekend als “Cosmic Woman”. Zij heeft bijna 7000 volgers, op zich verwaarloosbaar. Maar zij wordt wel gevolgd door alle BN’ers die complotten promoten. Dan kom je steeds weer terug in die semi-spirituele food-, coaching- en yogasfeer.’

Zweverigheid

Koop koppelt op haar Instagram corona aan astrologie, magie en ideeën over de invloed van kosmische frequenties op de realiteit. Over de aanslagen van 11 september filosofeert ze:

‘For me 9/11 was my wake-up call in the realization that nothing in the world is what it seems. "Reality" is far more greater, more magical and beyond our comprehension than we THINK. But we FEEL it in our blood. Our cosmic powers are returning.’

Van de Ven: ‘Deze groep is ontvankelijkheid voor ideeën over energie en krachten die niet direct te observeren zijn. Er is, en dat bedoel ik echt niet denigrerend, een bepaalde zweverigheid. Dan sta je ook heel makkelijk open voor andere dingen die niet gegrond zijn in de reële wereld. Ze vertrouwen de medische wetenschap niet, zijn tegen vaccinaties, wantrouwen – soms terecht overigens – levensmiddelen uit supermarkten, en vinden dat de media mensen bang maken. Het is een alternatieve visie op de maatschappij waarin het gaat om het samen doen en het verspreiden van liefde - uiteraard geschreven als “LOVE”. Heel holistisch allemaal.’

Van de Ven begrijpt wel dat sommige mensen houvast vinden bij deze Instagrammers. ‘We leven letterlijk in pandemische tijden. We zijn allemaal wel eens bang voor iets dat we niet kunnen zien. Dat is op een gekke manier ook niet te verkroppen. Dan is het heel fijn als er personen zijn die met verklaringen komen.

Tricky

‘Complotten kruipen in de gaten die journalisten, politici en wetenschappers normaal gesproken vullen. Maar terwijl zij moeten vertellen hoe complex en modderig de realiteit is, kunnen complotdenkers gewoon zonder enige twijfel en feitelijke onderbouwing zeggen wie de vijand is. Zij zeggen: “Wij weten het wél. Zíj zitten er achter. Op hén moet je boos zijn.” Dat voorziet in een behoefte. Het heeft niets te maken met dom of slim zijn, het is een manier voor mensen om de wereld te kunnen verklaren.’

Kritiek leveren op complotten is tricky, vindt hij. Dat geldt ook voor het item ‘De online Fabeltjesfuik’ waarmee Zondag met Lubach de corona-complottenverspreiders aanpakte.

‘De kritiek op algoritmes en de structuren van platform vond ik heel sterk. Maar je moet uitkijken dat het niet te lacherig of te neerbuigend wordt. Dat was hier wel het geval. Echte complotdenkers zien alleen maar bevestiging in zo’n uitzending. De meeste personen die complotten geloven, bedoelen het niet zo kwaad. Je wil hen verleiden om weer terug te komen naar de wereld van rede en feiten. De vraag is: haal je de twijfelaars over met zo’n item?’

En dubieuze content verwijderen? ‘Ik ben heel huiverig voor censuur’, zegt Van de Ven. ‘Het gaat in tegen vrijheid van meningsuiting, tenzij er natuurlijk sprake is van dreigementen.’

Dure plicht

Volgens hem is het belangrijker om mensen mediawijs maken. ‘Als klassieke media moeten wij veel duidelijker maken wat we doen en waarom. Het was echt een eye-opener toen ik met complotdenkers sprak. Ze hebben nauwelijks een idee wat het werk van journalisten behelst. Ik krijg heel vaak te horen: “Wie heeft bepaald dat jij dit stuk moet schrijven?” Het antwoord is: ikzelf. Maar het is mijn dure plicht als journalist om die uitleg te geven. De pers is ook heel machtig. Verantwoording afleggen hoort daarbij.’

Hoewel een deel van het publiek tijdens de pandemie vlucht in complottheorieën, is er ook een deel dat juist meer klassieke media is gaan lezen. ‘Het probleem is dat de kloof tussen deze twee groepen dieper wordt. En een deel van de complotdenkers wordt steeds bozer, dan krijg je bedreigingen. Het is natuurlijk dramatisch, ongelooflijk en eng dat de NOS haar logo’s van de techniekwagens moet verwijderen. Ik heb compassie voor de complotdenker, maar tegen de kleine kern die bedreigt en geweld gebruikt, moet je hard optreden, zeker nu die groep helaas groeit.’

MISDOOM 2020, Symposium on Disinformation in Open Online Media, online,  26 en 27 oktober, programma staat hier, aanmelden kan hier

Lees hier het stuk in De Groene Amsterdammer. Coen van de Ven geeft zijn lezing op 27 oktober, 14.45 uur