Misschien wel het meest sprekende recente dieptepunt van intimidatie en bedreiging aan het adres van een politicus is dat van Max van den B., die zich op 22 januari 2022 met een brandende fakkel en complotleuzen roepend posteerde voor het huis van toenmalig minister van Financiën Sigrid Kaag (D66). De bedreiging leverde hem in hoger beroep vijf maanden cel en een gebieds- en contactverbod op.
Maar zeker niet alleen Haagse politici krijgen met (verbale) agressie te maken, weet Jaap Bouwmeester, die namens onderzoeksbureau I&O Research de tweejaarlijkse monitor Integriteit en Veiligheid uitbrengt in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Zo probeerde een 76-jarige man afgelopen maandag nog de burgemeester van het Brabantse Drimmelen aan te rijden, vermoedelijk vanwege diens homoseksuele geaardheid.
Gelukkig komt het meestal niet tot fysieke aanvallen, zegt Bouwmeester. Maar hij signaleert wel dat vooral online agressie jegens lokale politici sterk toeneemt. Dinsdag is hij - naast Tweede Kamerleden Ingrid Michon-Derkzen (VVD) en Imane Elfilali (Volt) - een van de sprekers in het paneldebat Democratie Onder Druk: de strijd tegen de bedreiging en intimidatie van politici in Wijnhaven.
Op welke manieren worden lokale politici zoal agressief bejegend?
‘Sinds 2014 doet I&O Research hier kwantitatief onderzoek naar, aangevuld met interviews. Het aantal geënquêteerden bij onze laatste meting in 2022 betrof 164 personen op provinciaal niveau, 195 bij de waterschappen en 2600 bij gemeenten. In totaal enquêteerden we dus bijna 3000 regionale of lokale politici.
‘We onderscheiden drie categorieën van agressie en geweld. De eerste is verbale agressie, zoals schelden, discrimineren en de ander onheus bejegenen. Dit kan zowel online als face to face. De tweede is bedreiging en intimidatie. De derde categorie is fysieke agressie.’
En dat neemt dus toe?
‘Jazeker. We zien een langjarige trend, waarbij in 2014 23 procent van de politieke ambtsdragers een vorm van agressie heeft ervaren in de twaalf maanden ervoor. Door de jaren heen steeg dat naar 27, 29 en 35 procent. Bij de laatste meting, in 2022, was het met 49 procent bijna de helft.
‘Toen gaf drie procent aan te maken te hebben gehad met fysieke agressie. Bedreiging en intimidatie werd door bijna een kwart ervaren en 45 procent had te maken met verbale agressie. Sommigen maakten agressie in meerdere categorieën mee.
‘De toename zit hem vooral in online agressie op sociale media als Twitter, maar ook via de mail. Vaak gebeurt dat met een anoniem account of adres.’
‘Bovendien ervaren lokale politici online intimidatie als steeds bedreigender. Dat zou kunnen komen door de toegenomen frequentie. Als het eenmalig gebeurt, kun je het nog bagatelliseren. Maar doordat mensen het vaker meemaken, neemt mogelijk ook de angst toe dat er straks echt iemand voor je deur staat. Er hoeft er maar één tussen te zitten die daadwerkelijk verkeerde bedoelingen heeft. We zien ook dat het aantal politici dat aangeeft misschien te willen stoppen, iets is toegenomen. Bijna een op de tien heeft dit recent weleens overwogen.’
Waarom is die online agressie de afgelopen tien jaar zo sterk toegenomen?
‘In 2014 waren sociale media als Twitter lang niet zo dominant als nu. Daar zien we duidelijk een parallel. Het is aannemelijk om te denken dat de drempel hierdoor heel laag is geworden om bijvoorbeeld je emoties en frustraties over beleid te uiten. Soms komt het ook tot een gesprek tussen de politicus en de dreiger. Dan is vaak het argument dat ze het in een opwelling deden. Een brief schrijven, in een envelop doen en naar de brievenbus lopen doe je niet in een opwelling.’
Wie zijn deze mensen?
‘Volgens de geënquêteerden hebben de vermoedelijke daders een hekel aan de overheid in het algemeen of zijn zij het niet eens met een politiek besluit. Het zijn meestal burgers, maar in enkele gevallen zijn het mede-politici. Een kleine groep van vijf procent bestaat uit personen met verward gedrag. Voor hen zijn politici het meest bang, omdat ze onvoorspelbaar zijn in hun gedrag.’
‘We hebben ook gekeken of de bedreiging en agressie tegen de politicus als vertegenwoordiger van de overheid of tegen de persoon zelf is gericht. Daaruit blijkt dat ze voornamelijk zijn gericht op de politicus als vertegenwoordiger de organisatie. Zij zijn de kop van Jut van de overheid. Tot op heden hebben we niet duidelijk in beeld of de agressie vooral is gericht op linkse of rechtse politici, maar we vermoeden dat politici van alle politieke kleuren ermee te maken hebben.’
Wat is hun doel?
‘In bijna een kwart gevallen was het een drukmiddel om verandering in beleid te bewerkstelligen. “Als jullie zorgen dat die wet er niet komt, dan weet ik u te vinden.” Deze categorie bedreigingen is gekoppeld aan een politiek doel. In 33 procent van de gevallen is het een kwestie van het uiten van emoties en frustraties en in een vergelijkbaar deel gaat het om het uiten van ongenoegen door aan te geven dat ze het ergens niet mee eens zijn.
‘Het komt voor dat bestuurders de agressor uitnodigen om te vragen wat ze zoal op hun lever hebben. Vaak zie je dat ze dan ontdooien en hun excuses aanbieden. Ze zijn zich vaak ook niet bewust van de impact die hun uitingen hebben.’
Doen bedreigde politici aangifte?
‘Dat is echt een minderheid. In 2014 deed nog dertien procent van de decentrale ambtsdragers aangifte bij de politie, maar dat is gezakt naar zeven procent in 2022. De meesten bespreken het alleen met een collega. Een kleine groep doet er melding van bij een intern meldpunt. En dus nog maar zeven procent doet daadwerkelijk aangifte bij politie. Het is erg afhankelijk van de aard van het incident en hoe vaak het voorkomt: als je iedere keer op straat wordt uitgescholden, laat je het op gegeven moment lopen. We zien wel dat online incidenten vaker intern worden gemeld dan face-to-face-incidenten. Misschien komt dat omdat je het online nog kan laten zien en bewijs hebt.’
Wat moet er gebeuren om online agressie jegens lokale politici terug te dringen?
‘Dat is een heel lastige vraag. We hebben dat ook niet onderzocht, maar duidelijk is wel dat het van belang is dat politici melding blijven maken van incidenten, en binnen organisaties afspreken wat wel en niet acceptabel is. Er wordt vaak gezegd dat het er nu eenmaal bij hoort, maar dat idee moet echt worden bestreden. Het hoort er niet bij en het is niet acceptabel.
‘Ook denk ik dat de debatten in de Tweede Kamer erg zijn verruwd. Als politiek leiders van dit land elkaar in de haren vliegen, wat denken burgers dan? Zij zouden voorbeeldgedrag moeten vertonen, dat is het minste wat ze kunnen doen.’
Democratie Onder Druk: de strijd tegen de bedreiging en intimidatie van politici. Paneldebat, dinsdag 14 november, 19-20 uur. Spaanse Trappen, Wijnhavengebouw. Aanmelden kan hier
Stijn van ’t Land en Lois Kips van de faculteit FGGA – mede-organisatoren van het debat Democratie Onder Druk – analyseerden de verkiezingsprogramma’s van de vijftien grootste partijen in de peilingen. Negen daarvan willen concrete maatregelen nemen tegen online bedreiging van politici.
‘Er komen steeds meer berichten naar buiten van politici die worden bedreigd’, zegt Van ’t Land. ‘Je kunt je voorstellen dat hen dat niet onberoerd laat.’ De onderzoekers waren daarom benieuwd wat politici in hun verkiezingsprogramma’s zeggen over bedreigingen en intimidatie aan hun eigen adres en wat ze eraan willen doen.
Daaruit blijkt dat de meeste partijen bedreiging van politici voornamelijk zien als een online fenomeen. Negen van de onderzochte partijen willen dit met concrete maatregelen tegengaan. ‘Volt vindt bijvoorbeeld dat er alternatieve sociale platforms moeten komen, gefinancierd door de EU, waarop meer monitoring plaatsvindt’, licht Van ’t Land toe. ‘Op die manier zouden mensen met een publieke stem, zoals politici, wetenschappers en columnisten, beter kunnen worden beschermd.’
Wraakporno
NSC stelt een systeem van ‘pseudo-anonimiteit’ voor: ‘Daarmee wordt bedoeld dat je online anoniem vrij moet kunnen spreken, maar dat de overheid techplatforms moet kunnen dwingen om jouw informatie door te spelen naar de politie wanneer je discriminerende opmerkingen plaatst en waarbij je identiteit alsnog is te achterhalen.’
Een ander voorstel komt van Groenlinks/PvdA: zij willen dat online haat, zoals wraakporno, bedreiging en intimidatie, als high impact crime wordt gezien, zodat er meer beleidsmiddelen tegen kunnen worden ingezet.
Uit hun analyse bleek bovendien dat ‘linkse partijen voor het eerst best wel duidelijk willen investeren in politie en veiligheid’, zegt Van ’t Land. ‘Bijvoorbeeld door de capaciteit van de inlichtingendiensten uit te breiden.’
Georganiseerde misdaad
Ook noemen ‘alle partijen, van links tot rechts’, de georganiseerde misdaad als grootste dreiging voor de veiligheid. ‘Maar de manier waarop die moet worden aangepakt, verschilt. Linkse partijen zien meer in preventie, rechtse in repressie. VVD, D66, BBB NSC en GroenLinks/PvdA willen investeren in het stelsel bewaken en beveiligen en dertien van de vijftien onderzochte partijen willen meer geld voor de aanpak van de georganiseerde misdaad.’
Dat links georiënteerde partijen daar nu ook de nadruk op leggen, komt volgens Van ’t Land onder meer door de moorden op Peter R. de Vries, advocaat Derk Wiersum en Redouan B., de broer van kroongetuige Nabil B. ‘Die moorden zorgden voor veel ophef in Nederland. In Kamerdebatten vroegen politici zich af hoe het zo mis kon gaan. Het leidde ertoe dat toenmalig minister van Justitie Grapperhaus de Onderzoeksraad voor Veiligheid opdracht gaf onderzoek te doen naar hoe de beveiliging voor deze mensen was geregeld.’
De georganiseerde misdaad is in Nederland momenteel een van de grootste dreigingsfenomenen, legt Van ’t Land uit. ‘Togadragers worden in toenemende mate beveiligd. De helft van hen wordt weleens bedreigd en tien procent neemt door bedreigingen vanuit de georganiseerde misdaad geen zware misdaadzaken meer aan. In alle onderzochte partijprogramma’s lezen we terug de democratische rechtsstaat in het geding is en dat mensen met een publieke functie zich niet meer kunnen uiten zoals ze willen. Het vrije woord staat onder druk en politieke partijen maken zich daar flink zorgen om.’
De analyse van Van ’t Land en Kips wordt volgende week dinsdag gepubliceerd op bewakenenbeveiligen.universiteitleiden.nl