Annemarie Madani-Abbing had er tijdens haar eigen studie vaktherapie aan de Hogeschool Leiden al een hoop vragen over: hoe weten we nou dat het mensen echt helpt? Is daar wel bewijs voor? ‘Docenten vonden dat soms vermoeiende vragen’, zegt Madani-Abbing. ‘Ik vond het een prachtig beroep, maar met te weinig wetenschappelijke basis.’

Toen ze jaren later de kans kreeg om als promovendus onderzoek te doen naar kunstzinnige therapie, hoefde ze daar niet lang over na te denken. Wel heel spannend, vond ze zelf – er had natuurlijk ook uit kunnen komen dat het niet werkt. Maar haar onderzoek liegt er niet om: kunstzinnige therapie kan angstklachten wel degelijk verminderen.

Aan het onderzoek deden 59 vrouwen met matige tot ernstige angstklachten mee. De helft kreeg individuele therapie, de andere helft werd drie maanden op een wachtlijst gezet (en kreeg daarna alsnog therapie).

Na drie maanden tekenen, boetseren en schilderen onder begeleiding van een therapeut, hadden de proefpersonen minder last van angstklachten. Ook hun zogeheten heart rate variability, de mate van variatie in de tijd tussen hartslagen, was hoger.

‘Als ‘ie hoog is, is dat gezond’, legt de onderzoeker uit. ‘Mensen met angststoornissen blijken vaak een lagere HRV te hebben. Na de therapie zagen we dat de HRV van de deelnemers hoger was.’

Kunstzinnige therapie is een subvorm van vaktherapie, waar ook bijvoorbeeld muziek- en dramatherapie onder valt. Het is veel meer dan een beetje in het wild wat strepen op papier zetten of willekeurige vormen kleien, legt Madani-Abbing uit. ‘In de eerste sessie krijgt de cliënt de opdracht voor een vrije schildering. De therapeut kijkt dan hoe iemand aan het werk is. Sommige mensen zetten voorzichtig wat strepen, bijvoorbeeld, anderen gaan meteen aan de slag met felle kleuren. Dat zegt iets over de persoon.’

Zoals bij ‘Dewi’, een 54-jarige vrouw wiens casus afzonderlijk wordt opgevoerd in het proefschrift. Het resultaat van haar vrije opdracht is een verzameling gekleurde lijnen die nauwkeurig en gestructureerd zijn gezet. De therapeut ziet daarin een gecontroleerde manier van schilderen, wat zou kunnen betekenen dat Dewi heel rationeel te werk gaat.

Dat is iets wat ze vaak zien bij mensen met een angststoornis. Kunstzinnige therapie is erop gericht om juist dat aan te pakken, om de cliënten op een ontspannen manier geconcentreerd met iets bezig te laten zijn. Zonder al te veel te praten. ‘Dat is het grootste verschil met andere behandelvormen’, zegt Madani-Abbing. ‘Er worden weinig woorden gebruikt. Het gaat om de ervaring.’

In de sessies daarna kregen de proefpersonen daarom verschillende opdrachten: tekenen met houtskool, natekenen, opdrachten met klei. Ze moesten bijvoorbeeld een bol of andere wiskundige vormen boetseren.

Dat vergt veel concentratie, volgens de onderzoeker, waardoor er in je hoofd weinig ruimte meer is voor andere zaken. ‘Het boetseren van een bol is niet hetzelfde als een gehaktbal draaien. Een perfecte wiskundige vorm maken is best moeilijk. Als je daarmee bezig bent, kom je tot rust, en je leert objectief waar te nemen. Als je een angststoornis hebt, word je juist door gedachten en emotie overspoeld.’

Angst is een ingewikkelde emotie, die zichzelf in stand kan houden of versterken. Door de angst voor de angst, wordt het in stand gehouden of groeit het zelfs. Er bestaan mindfulness-achtige oefeningen die erop gericht zijn om die vicieuze cirkel te doorbreken. Door van een afstandje je gedachten te bekijken, krijgen ze minder snel de kans om de overhand te nemen. De angst gaat dan niet per se helemaal weg – je leert alleen om er beter mee om te gaan.

‘Zo werkt kunstzinnige therapie ook een beetje’, denkt Madani-Abbing. ‘Vaak zie je dat mensen met angststoornissen zichzelf ook nog eens veroordelen omdat ze die angst hebben. Door therapie kun je het beter accepteren en wordt het draaglijker.’

Kan je dan niet zelf aan de slag met penselen en klei? Hoewel bijvoorbeeld kleurboeken voor volwassenen prima kunnen werken om je te ontspannen, is het nog geen therapie, zegt Madani-Abbing. ‘Kunstzinnige therapie is niet zomaar wat maken. De therapeut is er om de opdrachten te geven en om te zorgen dat een cliënt zich niet verliest in de opdracht. Zeker bij angst is dat belangrijk.’

Het gaat er trouwens sowieso niet om dat het eindresultaat er goed uitziet, benadrukt ze. Het is dus ook niet erg als je niet kan tekenen. Want, zegt Madani-Abbing, ieder mens is creatief. ‘En juist mensen die heel goed kunnen tekenen zitten zichzelf in de weg, want die willen wat moois maken. Het hoeft geen kunstwerk te worden dat je daarna aan je muur kan hangen.’

Madani-Abbing is blij met de uitkomsten, maar nuanceert wel: ‘De therapie is nu vergeleken met een wachtlijstconditie. Dus we weten alleen dat het beter is dan niets doen. Ik hoop dat er een vervolg komt waarin deze vorm wordt vergeleken met een andere behandeling, zoals cognitieve gedragstherapie. Daarna kun je pas echt zeggen of de therapie effectief is.’

De proefpersonen hebben er in ieder geval al veel baat bij gehad. In de diepte-interviews die achteraf met ze zijn gehouden, kwamen mooie verhalen voorbij, zegt Madani-Abbing. ‘Er was geen plek meer voor in het proefschrift, maar die interviews vond ik het mooiste gedeelte van het onderzoek. Er zaten mensen tussen die al heel lang last hadden van angstklachten, van alles hadden geprobeerd, en zeiden dat deze therapie ze heeft geholpen. Die verhalen kun je niet vangen in getallen.’