Ze zijn hun vader als een superheld gaan zien, of als Nelson Mandela, vertelt ‘Nour’, een moeder die met haar vier kinderen uit IS-gebied terugkeerde naar Nederland. ‘Hij deed daar alleen spannende en leuke dingen met ze: nam ze mee op dagtrips en reed met hen op zijn motor. Hun beeld van hem is geromantiseerd.’

Nour maakt zich grote zorgen: ze vermoedt dat de vader nog steeds jihadistische overtuigingen heeft en hij komt op termijn terug naar Nederland. Omdat haar kinderen hem idealiseren vreest ze dat ze gevoelig zijn voor zijn ideeën. ‘We zijn in therapie en de voornaamste redenen daarvoor zijn dat mijn kinderen leren op te komen voor hun eigen ideeën en hun eigen levenskeuzes maken.’

Nour is een voormalig jihadist die Layla van Wieringen in de gevangenis interviewde voor haar onderzoek naar de overdracht van ideologie van rechts-extremistische en jihadistische ouders op hun kinderen. Van Wieringen promoveert bij het Institute of Security and Global Affairs en bezocht onder meer gedetineerde (voormalig) jihadisten in Nederland. Ze nam interviews af op de terrorismeafdelingen van drie verschillende gevangenissen waar de vrouwelijke jihadisten zitten: De Schie, Vught en Zwolle. Ze sprak verder met (meerderjarige) kinderen van rechtsextremisten uit de VS en Canada. ‘De interviews met jihadisten gingen vooral om gedetineerden die zijn teruggekeerd uit Syrië en Irak die nu vastzitten voor terrorisme gerelateerde misdaden.’

olie op het vuur

De interviews waren ‘spannend’, zegt ze. ‘De media schetsen een bepaald beeld van de mannen en vrouwen die zijn afgereisd naar IS-grondgebied. Maar uiteindelijk zijn het ook gewoon mensen die heel graag willen vertellen over hun ervaringen. Ik wilde graag weten hoe zij hun kinderen opvoeden en dat is natuurlijk best een gevoelig onderwerp. Meestal zit je in de ruimte waar gedetineerden ook met hun advocaat spreken, in een kamer zonder afluisterapparatuur en cameratoezicht. Buiten de deur staat dan een bewaker maar dat is meer voor de vorm. Ik heb me op geen enkel moment echt onveilig gevoeld.’

En ze had een voordeel: haar voornaam bleek een prima ijsbreker te zijn om het gesprek mee te beginnen. ‘Layla komt in de Arabische wereld veel voor en is onder jihadische gedetineerden bekend. Op het moment dat ik me voorstelde, kreeg ik al meteen vragen van: “Oh, maar hoe zit dat dan? Komen je ouders uit een Arabisch land?” Dat is overigens niet zo.’

Het viel Van Wieringen op dat de meeste gedetineerden boos zijn op de Nederlandse overheid. ‘Vaak zijn het mensen met ook nog een tweede nationaliteit. Veel van hen hebben te horen gekregen dat hun Nederlandse paspoort is ingetrokken en als ze vrijkomen worden ze uitgezet. Waar ik me zorgen om maak is dat die woede mogelijk een voedingsbodem vormt voor de radicalisering van hun kinderen. Dit is olie op het vuur voor mensen met extremistisch gedachtegoed.’

Het is moeilijk om de invloed van de ouders op hun kinderen te bepalen. Van Wieringen zette een gegevensuitwisseling op met de AIVD. ‘We hebben voor het eerst inzichtelijk gemaakt hoeveel kinderen er in Nederland zijn die mogelijk opgroeien met jihadistisch gedachtegoed.’

Uit data uit 2022 blijkt dat bij de AIVD bekende jihadistische ouders gezamenlijk 665 kinderen hebben, en 4,4 procent van hen staan op dat moment bij de dienst bekend als jihadist. ‘Maar het kan ook zijn dat in bepaalde gevallen juist de kinderen hun ouders hebben beïnvloed. Dat weten we op basis  van deze data niet. Ik kan niet echt spreken in termen van kansen en percentages, maar ik denk dat kinderen uit extremistische gezinnen meer risico lopen om die denkbeelden over te nemen. Het is echter helemaal niet deterministisch. In media en politiek worden de kinderen vaak beschreven als tikkende tijdbommen die zijn gehersenspoeld om aanslagen te gaan plegen in Nederland.’

Die benadering is gevaarlijk. ‘Je loopt het risico dat je daarmee een self-fulfilling prophecy creëert waarbij kinderen denken: “Oké, jullie zien mij zo? Dan ga ik dat worden!” Door kinderen zo te stigmatiseren ontneem je ze de mogelijkheid om zich op een andere manier te ontwikkelen. Dat is ontzettend zonde. Kinderen zijn veel meer dan hun opvoeding. Ik ken genoeg mensen die een heel andere politieke overtuiging hebben dan hun ouders, of religieus zijn opgevoed en zichzelf daarvan hebben losgemaakt. Er zijn extremisten die heel dwingend hun ideologie overdragen, maar er zijn ook veel ouders die dat helemaal niet doen. In het publieke debat ontbreekt die nuance vaak.’

Dubbelleven

Een aantal rechtsextremisten leidt een dubbelleven, bleek uit de interviews. Neonazi’s zagen hoe anderen door hun radicalisme zwaargewond raakten, psychische problemen kregen en hun gezinnen of banen verloren. ‘Ze wilden niet dat hun kinderen zo opgroeiden en besloten hun leven vrijwel volledig te scheiden. Een van de geïnterviewden zei bijvoorbeeld dat hij  “A dad during daytime and a nazi by night” was.’

Maar andere ouders slepen kinderen juist mee in hun extremisme. ‘Mijn moeder moest van mijn vader een klein gewaad voor mij naaien en hij nam me mee naar Klan-bijeenkomsten’, vertelt respondent ‘Brooke’ in het proefschrift. ‘Ik werd omringd door mensen in witte gewaden en met puntmutsen op, het waren net spoken. Het was doodeng om kruizen te zien branden.’ De vader van Brooke nam haar ook mee in de auto om op huizen van zwarte buurtbewoners te schieten of deze in brand te steken.

Jeffrey kreeg van zijn rechts-extremistische vader een scheikundeset cadeau waarmee ze samen bommen konden maken.  Het verhaal van Jeffrey is ook interessant omdat hij een tweelingbroer heeft. Beiden zijn niet langer rechts-extremistisch. ‘De tweelingbroer heeft vrij snel gezegd dat hij niets meer te maken wil hebben met zijn extremistische vader. Jeffrey is echter altijd op zoek gebleven naar diens bevestiging en erkenning. Het is een mooi voorbeeld van hoe verschillend kinderen het extremisme van hun ouders anders verwerken.’

Van Wieringen wil in haar proefschrift onder andere aantonen dat in veel opzichten de verschillen tussen extremistische en reguliere gezinnen niet zo groot zijn. ‘Zodra het woord “extremisme” valt, wordt iedereen heel angstig en gaan we invullen wat er zich achter de voordeur afspeelt. Maar deze ouders nemen hun kinderen ook gewoon mee naar de speeltuin en ballenbak. Ze willen dat ze op tijd naar bed gaan en voldoende groente eten.’

 En of ze nu hun ideologie wel of niet overdragen, ouders doen dat vanuit dezelfde motieven: om hun kinderen te beschermen. ‘De ene groep wil hen weghouden van de haat en de vijandigheid van de groepsideologie. Maar ouders die hun kinderen wel met hun denkbeelden voeden, hebben diezelfde overtuiging: in de buitenwereld zijn allerlei kwade krachten en gevaarlijke mensen die het slecht met mijn kinderen voorhebben. En de enige manier om hen daartegen weerbaar te maken is door de kinderen te vertellen hoe het werkelijk zit. En die werkelijkheid is een extremistische ideologie.’

sociale afzondering

Dat leidt vaak tot sociale afzondering. Sommige extremisten halen hun kinderen van school en geven thuisonderwijs en dat kan heel beperkend zijn voor de ontwikkelingen van de kinderen. ‘Als het gaat om interventie en preventie moet je die isolatie proberen te doorbreken. Dat is al mogelijk door schijnbaar kleine interacties met de buitenwereld. Je ziet dat het best goed werkt als ouders en kinderen met andere denkbeelden in contact komen, bijvoorbeeld met een gezinsondersteuner of maatschappelijk werker die niet tussen de ouders en kinderen gaan staan. Het gezin als geheel benaderen is heel belangrijk als je resultaat wil bereiken.’

Van Wieringen vindt dat de overheid terughoudend moet zijn met uithuisplaatsing of een ondertoezichtstelling van kinderen. ‘Bij mishandeling of directe ontwikkelingsdreiging kan dat zeker nodig zijn, maar je moet uitkijken met dit instrument. Repressieve maatregelen kunnen het wereldbeeld van extremistische gezinnen verder versterken. Het zijn vaak mensen die al heel erg wantrouwend zijn ten opzichte van de overheid. Ze voeden hun kinderen op met het idee dat de buitenwereld slecht is.

Als de overheid dan binnenwalst en kinderen weghaalt, loop je het risico dat iedereen verder radicaliseert en versterk je hun slachtofferbeeld. Zie je wel: de buitenwereld is inderdaad onveilig voor ons.’

Layla van Wieringen
Rotten Trees, Bad Apples? Understanding the intergenerational transmission of extremism
Promotie is 27 november