In 2015 kwam in Polen de rechts-conservatieve partij PiS (Recht en Rechtvaardigheid) aan de macht. De partij richtte zich op met name oudere stemmers uit landelijke gebieden om na de verkiezingswinst conservatieve waarden explicieter te maken en de rechterlijke macht af te zwakken.

In 2023 verloor PiS haar absolute meerderheid. Een linkse coalitie van oppositiegroepen won daardoor de meerderheid in het parlement. ‘Democratie heeft gewonnen’, zei Donald Tusk, voorzitter van de grootste oppositiepartij Burgercoalitie, destijds.

‘Sindsdien is deze coalitie bezig met het herstellen van de rechterlijke macht in het land, en ze komen erachter dat het moeilijker is dan ze in eerste instantie hadden gehoopt’, zegt Natasha Wunsch, hoogleraar Europese studies aan de Universiteit van Fribourg in Zwitserland. ‘Je wil de wijzigingen die zij hebben aangebracht weer terugdraaien, maar in tegenstelling tot hun voorgangers willen ze dat wel via de juiste weg doen.’

Ze willen bijvoorbeeld de onafhankelijke Poolse media terugbrengen. ‘Maar dat zou betekenen: iedereen ontslaan die door hun conservatieve voorgangers is aangesteld. En dat is wettelijk gezien niet haalbaar.’

Twee jaar later ziet het er nog steeds niet veel beter uit voor de democratie, en dat is teleurstellend voor veel kiezers, zegt Wunsch. Met nog twee jaar te gaan tot de volgende verkiezingen is het land nog steeds verdeeld. ‘Het is niet zo dat iedereen liberale democratie de rug toe heeft gekeerd.’

Ondermijnen

Wunsch geeft donderdag een lezing in het Wijnhaven. Voor haar boek Democratic Commitment: Why Citizens Tolerate Democratic Backsliding sprak ze met burgers uit Polen en Hongarije en onderzocht waarom het voor hen moeilijk is om de achteruitgang van een democratie te herkennen en tegen te gaan.

‘We weten uit onderzoek dat mensen wereldwijd democratie belangrijk vinden. Dat is ook in Polen en Hongarije het geval. Maar tegelijkertijd zijn er genoeg voorbeelden van verkozen leiders die openlijk de democratie ondermijnen, zonder dat burgers daar tegenin gaan.’

Daar zijn twee verklaringen voor. ‘De ene is dat mensen denken: “Liever dat mijn verkozen leider de democratie ondermijnt maar wel de macht heeft, dan dat de andere leider de macht krijgt”. Een tweede verklaring is dat mensen zo graag bepaald beleid willen dat ze bereid zijn om schendingen van democratische waarden door de vingers te zien. Dat gaat vaak om scheiding van machten of rechten van 
minderheden.’

Behalve dat burgers liever waarden inleveren om hun verkozen leider aan de macht te houden, bespeurde Wunsch bij een andere groep een grote mate van gelatenheid. ‘Teleurgesteld in de democratie trekken mensen zich terug en gaan ze bijvoorbeeld niet meer stemmen.’

In Polen lukte het in 2023 toch om veel mensen te mobiliseren die al niet meer stemden. ‘Maar dat waren vooral jonge vrouwen die zich zorgen maakten over het recht op abortus. Het ging om meer dan de democratie zelf.’ Maar liefst 74 procent van de stemgerechtigden kwam opdagen. ‘De hoogste opkomst sinds Polen een democratie werd.’

Hongarije is er slechter aan toe. ‘De democratische achteruitgang gaat daar verder, en is nog steeds bezig. De Hongaarse premier Orbán is sinds 2010 aan de macht, en hij bracht grote wijzigingen in de grondwet aan. Dat kon omdat hij voor verschillende mandaten achter elkaar een twee derde meerderheidsstem kreeg.

‘Hij past het rechterlijke systeem aan en beperkt de mediavrijheid: het zogeheten illiberale playbook. Orbán past het institutionele systeem zo aan dat het steeds moeilijker wordt voor de oppositie om hem op de normale manier uit zijn machtspositie te verwijderen.’

Want dat populistisch rechts ook in andere Europese landen aan een opmars is, staat buiten kijf. Aan de mainstream partijen de taak om dat te vertragen, vindt Wunsch. ‘Zij kunnen zich reactiever opstellen in plaats van verdedigend en moeten duidelijk maken wat er op het spel staat als het over democratie gaat.’

Want pas als er een gedeeld bewustzijn is onder een groep die groot genoeg is, hebben burgers een goede kans om zich succesvol te verzetten. ‘Dan ontstaat ook de mogelijkheid van straatmobilisatie. Dat zie je nu bijvoorbeeld gebeuren in Servië, waar onder met name de jongere generatie de onvrede groeit en mensen de straat op gaan om te protesteren.

‘Er moet een verschuiving plaatsvinden van bewustzijn over wat er gebeurt, naar bereidheid om daarop te handelen: de straat opgaan, een nieuwe partij oprichten, of content delen op social media. De hoop is dat landen waar de achteruitgang nog niet is begonnen, kijken naar landen waar dit al wel gebeurt en daarvan leren.’

Natasha Wunsch, Democratic Commitment: Why Citizens Tolerate Democratic Backsliding. Boek is Open Access beschikbaar op Oxford 
University Press. Lezing, Wijnhaven 2.19, 16 oktober, 17.00 uur