Een graafmachine tilt een houten hutje op en kwakt het op de grond. Vanaf een afstand kijken bewoners naar de ontmanteling van wat hun thuis was. Overal hangt zwarte rook: uit frustratie hebben andere migranten hun tenten en hutten in brand gestoken.

Het is 2016 en de Franse overheid heeft besloten om ‘de jungle’ te slopen. In het beruchte kamp bij de havenstad Calais woonden duizenden vluchtelingen die allemaal Het Kanaal wilden oversteken naar het Verenigd Koninkrijk.

‘De Franse autoriteiten vreesden het aanzuigeffect’, vertelt de Belgische onderzoeker Roxane de Massol de Rebetz (1991), universitair docent bij Law & Society die promotieonderzoek deed naar mensensmokkel en mensenhandel. ‘Zolang de jungle zou bestaan, zou dat alleen maar meer migranten richting Calais drijven.’

Groot-Brittannië is een aantrekkelijke bestemming omdat het daar niet overal verplicht is om een ID-kaart bij je te hebben, legt ze uit. ‘Er is ook een grote informele economie. Verder zijn veel gemeenschappen al van oudsher gevestigd in het VK. Voor een migrant is het betrekkelijk eenvoudig om contact te leggen met een familielid in Londen.’

Verdronken mensen

Na de sloop van de jungle werd België geconfronteerd met een toestroom van vluchtelingen uit Noord-Frankrijk. ‘België is dicht bij Calais, dus ze kunnen snel een nieuwe poging wagen om Het Kanaal te passeren.’

De Brexit heeft ondertussen de zaak nog ingewikkelder gemaakt. ‘De aankondiging daarvan zorgde voor meer urgentie om het VK proberen te bereiken. Je zag steeds meer kleine bootjes Het Kanaal op varen, wat tot veel slachtoffers leidde. Frankrijk, België en het VK kijken naar elkaar om er iets aan te doen.’

Gevolg: het ontbrak aan geharmoniseerd beleid. ‘Uiteindelijk krijg je merkwaardige zaken zoals het besluit van de Decathlon­winkels in Calais en Duinkerke om maar geen kajakken meer te verkopen. Het is natuurlijk slechte publiciteit als mensen verdrinken in jouw bootjes.’

Honderden uit Calais verdreven migranten vonden een plek in het Maximiliaanpark in Brussel, waar tijdelijke nederzettingen ontstonden. ‘Het is geen toeval dat migranten daar terechtkwamen, want het is vlak bij Station-Noord en de Dienst Vreemdelingenzaken waar ze asiel kunnen aanvragen.’

De autoriteiten reageerden niet snel op de situatie. ‘Dat heeft te maken met de ingewikkelde bestuursstructuur in België. Het park ligt bijvoorbeeld op verschillende gemeentegrenzen binnen het Hoofdstedelijk Gewest Brussel. Dan heb je te maken met verschillende burgemeesters met afwijkende politieke agenda’s en met de federale overheid.’

Verschillende ngo’s en burgerinitiatieven boden hulp. ‘Aan het begin van de pandemie zijn de nederzettingen echter ontmanteld. Maar er zijn nog honderden gestrande migranten in deze regio met een juridisch ongewisse status. Ze willen werken voor weinig geld. Van die kwetsbaarheid wordt misbruik gemaakt.’

De Massol de Rebetz richtte zich in haar onderzoek op het complexe verschil tussen mensenhandel en mensensmokkel. ‘Het is wettelijk vastgelegd dat het twee verschillende criminele activiteiten zijn.’

Maar de werkelijkheid is ingewikkelder. ‘Bij mensensmokkel is vaak het beeld dat de gesmokkelde instemt met wat er gebeurt.’ Dat kan weliswaar zo zijn, maar het kan ook onder grote druk gebeuren. ‘Bijvoorbeeld als een zwaarbewapende bende met hun Kalasjnikovs migranten op een overvolle boot dwingt. Tussen die twee uitersten zijn zoveel verschillende scenario’s mogelijk.’

In haar proefschrift verwerkte ze interviews met politie, beleidsmakers en ngo-medewerkers tot een verhaal over een fictief personage Osman. Hij reist vanuit West-Afrika met behulp van smokkelaars naar Italië, trekt naar Calais en belandt uiteindelijk in België. Om zijn smokkelaars te betalen moet hij onder slechte omstandigheden voor ze werken. Zo wordt hij slachtoffer van uitbuiting. In dat scenario raakt de zaak aan mensenhandel.

Willoze slachtoffers

Maar Osman kan er ook voor kiezen om de smokkelaars vrijwillig te helpen, mogelijk in ruil voor een gratis oversteek naar het VK. Het slachtoffer kan zo ook dader zijn en vice versa. ‘Wat ik wil aantonen is dat tijdens de reis van een migrant het lang niet altijd duidelijk is waarmee deze instemt, en of dat überhaupt mogelijk is’, zegt de onderzoeker. ‘De autoriteiten moeten daar meer rekening mee houden.’

Bij mensenhandel domineert het beeld van vrouwen die op gewelddadige wijze seksueel worden uitgebuit. ‘Dat zie je bijvoorbeeld in Taken, de film uit 2008 met Liam Neeson, waarin willoze slachtoffers zijn vastgeklonken aan radiatoren. Maar zulke afschuwelijke scenario’s spelen zich maar in een heel klein deel van de gevallen af.’

Vaak kiezen migranten er zelf voor om ergens te gaan werken, ook in de seksindustrie, omdat het een verbetering oplevert ten opzichte van hun oude situatie. ‘Deze mensen voelen zich niet per se slachtoffer van mensenhandel en omschrijven zichzelf ook niet zo als de politie hen spreekt. Maar ze worden uiteraard wel uitgebuit.’

Deconstructie van vastgeroeste ideeën is nodig, vindt De Massol de Rebetz. ‘Je kunt niet iedereen beschermen, dus je moet prioriteiten stellen. Als iemand wordt gesmokkeld wiens leven totaal niet in gevaar is, dan is dat in mijn ogen geen slachtoffer, maar als die persoon in gevaar komt uiteraard wél.’

Autoriteiten moeten meer oog krijgen voor die nuances, vindt ze. ‘Organisaties moeten niet alleen kijken naar hun eigen rol in het systeem, maar met elkaar overleggen. Als een officier van justitie en de agenten in het veld elkaar beter begrijpen, ben je al een stap verder. Een simpele oplossing was om lunches te organiseren waar politie en officieren, maar ook andere spelers samenkwamen en over actuele zaken spraken.’

Juridisch gezien is er in België de mogelijkheid om onderscheid te maken tussen verschillende vormen van smokkel. ‘Er is een wettelijk verschil tussen mensen­smokkel en mensensmokkel met “verzwarende omstandigheid”. Zo’n omstandigheid is bijvoorbeeld smokkel door een bende, of als de smokkelaar het leven van de gesmokkelde in gevaar brengt.’

Bij ‘ernstige vormen van mensen­smokkel’ kent de wetgever onder een aantal omstandigheden een beschermde juridische status toe aan slachtoffers. Het bijzondere is dat een dergelijke status doorgaans strikt is voorbehouden aan slachtoffers van mensenhandel. ‘Helaas werkt deze zogeheten “derde weg” in de praktijk niet. Een simpele verklaring die door veel respondenten wordt gegeven, is dat de migranten niet geïnteresseerd zijn, maar dat is naar mijn idee te simplistisch en misleidend. Agenten zien vaak de waarde van deze mogelijkheid niet in en informeren migranten er soms niet eens over. Een van de problemen is natuurlijk ook een tekort aan tijd en politiecapaciteit.'

Ter Apel is beschamend

Als mensen beter geïnformeerd zouden worden over bepaalde zaken, dan zou dat al een flinke vooruitgang zijn. ‘De nadruk in het systeem ligt op het beschermen van de grenzen van de staat, en niet op het beschermen van kwetsbare individuen.’

Uiteindelijk moet de kwestie op Europees niveau worden opgelost. ‘Maar er is geen solidariteit. We zijn allemaal verantwoordelijk maar de lidstaten blijven elkaar de bal toespelen. Dat is contraproductief en oneerlijk, met name ten opzichte van de zuidelijke landen. Als migranten tussen Nederland, Frankrijk en België trekken, moeten we er in ieder geval voor zorgen dat we hun mensenrechten respecteren. Dat staat los van politieke ideeën over hoe open grenzen moeten zijn. Het is duidelijk dat we daar niet in slagen.

‘Om Ter Apel maar als voorbeeld te nemen: dat is echt beschamend. Wat betreft hulp, steun en zorgen voor een veilige omgeving voor migranten, moeten we het veel beter gaan doen.’

Roxane de Massol de Rebetz
Beyond the Dichotomy between Migrant Smuggling and Human Trafficking
Promotie was 25 mei