Bij niet iedereen zullen de namen van Aletta Lorentz-Kaiser, Wilhelmina van Itallie-van Embden en Lizzy van Dorp bekend in de oren klinken, maar deze Leidse feministen hebben wel degelijk een grote rol gespeeld in het aanjagen van de vrouwenemancipatie.

‘Ze gingen regelmatig de barricades op’, vertelt Agnes van Steen, die onlangs promoveerde op het proefschrift Van liefdadigheid naar abortusstrijd, Leidse vrouwen en de Nederlandse vrouwenbeweging van 1860 tot 1990.

Zo zat Aletta Lorentz-Kaiser bijvoorbeeld in het eerste bestuur van de Leidse afdeling van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht. ‘Tijdens de eerste feministische golf, die begon in de tweede helft van de negentiende eeuw, hebben hoogleraarsvrouwen een groot aandeel gehad. Lorentz-Kaiser was getrouwd met Hendrik Lorentz, hoogleraar natuurkunde. Hoogleraren met vrouwen die actief waren in de beweging steunden het initiatief. De meerderheid vond vrouwenkiesrecht echter niet nodig.’

Te radicaal

Sommige leden, onder wie Lorentz-Kaiser, waren het er niet mee eens dat mannen de vereniging wel mochten steunen, maar niet tot het bestuur mochten toetreden. Ook vonden sommigen het hoofdbestuur onder voorzitter Aletta Jacobs te radicaal. ‘Daarop besloten meer gematigde feministen de Nederlandsche Bond voor Vrouwenkiesrecht op te richten. Lorentz-Kaiser kwam in het hoofdbestuur.’

In het archief van gedigitaliseerde Leidse kranten ontdekte Van Steen hoe aanwezig Leidse vrouwen al tijdens de eerste feministische golf waren. ‘Dat was voor mij het meest verrassend. Dat Leiden een groot aandeel had, wist ik, maar dat die Leidse vrouwen zo actief waren was mij nog niet bekend.’

Hoewel voornamelijk Leidse hoogleraarsvrouwen en vrouwen in het onderwijs bij de vrouwenbeweging zaten, waren er ook enkele studenten. Een van de oprichters van de Nederlandsche Bond voor Vrouwenkiesrecht was de eerste vrouwelijke rechtenstudent van Nederland, Lizzy van Dorp, die vanaf 1883 in Leiden studeerde en er later ook promoveerde. ‘Zij was een van de weinige studenten die al tijdens haar studie in de eerste feministische golf een rol speelde.’

Van Dorp was wel een uitzondering. ‘In 1900 werd de eerste vrouwenstudentenvereniging opgericht, de Vrouwelijke Studenten te Leiden. Aan demonstraties werd echter niet meegedaan, want de jonge vrouwen wilden graag neutraal zijn en zich niet met politiek bemoeien.’

Dat zou in de jaren zestig veranderen. ‘De tweede feministische golf dreef voor een belangrijk deel op studenten. Ze hadden ruim de tijd om te protesteren en actie te voeren, dat is nu anders. Je hoefde je bul niet binnen een bepaalde tijd te halen en als je klaar was met studeren werd je meestal toch werkloos.’

Geen directe tegenwerking

Toen vrouwen eind negentiende eeuw gingen studeren, vond het gros van de hoogleraren dat maar niks. ‘De meerderheid vond het niet nodig dat vrouwen gingen studeren, omdat hun toekomst toch lag in het huwelijk en de zorg voor man en kinderen. Of zij vonden dat er speciale universiteiten moesten komen waar vrouwen werden opgeleid voor hun toekomstige rol als echtgenote, moeder en huisvrouw. Van getrouwde, hoogopgeleide vrouwen werd geacht dat ze geen werk meer buitenshuis verrichten. Maar die vrouwen hadden een mooie opleiding gevolgd, zaten de hele dag thuis en voelden daar onbehagen bij. Die wilden ook aan de slag, iets doen met hun leven en daarbij was ook meer kinderopvang nodig. Dit was een van de belangrijkste strijdpunten van de tweede feministische golf.’

Tegelijkertijd was de universiteit tamelijk conservatief. ‘Dat zag je zowel in de eerste als in de tweede feministische golf. Leiden stond als organisatie niet voor emancipatie. Vrouwen mochten wel studeren, maar het werd niet gestimuleerd. Er was geen directe tegenwerking, maar de weg voor vrouwen naar hogere functies, zoals hoogleraar, verliep maar moeizaam.’

De actiegroep Man Vrouw Maatschappij had een grote afdeling in Leiden en Oegstgeest. ‘Veel vrouwen die hadden gestudeerd waren het zat dat zij in de verzorgende rol werden gedrukt. Ze wilden een kortere werkweek waar mannen en vrouwen taken gelijk zouden verdelen. Uiteindelijk draaide het er dan vaak op uit dat vrouwen in deeltijd gingen werken maar alsnog de zorgtaken op zich namen.’

Verder vonden veel feministen in de tweede golf dat abortus moest worden gelegaliseerd. ‘Voor dit punt werd een landelijke organisatie opgericht, het actiecomité Wij Vrouwen Eisen, met ook een erg actieve Leidse groep. Dan vertrok er een busje uit Leiden om bijvoorbeeld een abortuskliniek te gaan bezetten die dreigde te worden gesloten.’

Bezetting

Bij de acties hoorden ook het bezetten van universiteitsgebouwen. ‘Dat begon al in de jaren zestig.’ In 1982 werd er nog een pand bezet omdat activisten vreesden dat docenten van vrouwenstudies werden wegbezuinigd. ‘Zelf was ik daar ik helaas niet bij, omdat ik toen bezig was met mijn scriptie. Maar ik heb wel meegedaan aan een aantal demonstraties, waaronder een abortusdemonstratie.’

Zelf studeerde Van Steen in de jaren zeventig geschiedenis in Leiden en richtte toen de Leidse Werkgroep Vrouwengeschiedenis op. ‘Dat onderwerp was nogal verwaarloosd. Na mijn afstuderen kwam er een boek uit over de universiteit over de periode 1975 tot 2000. Daarin schreef een Leidse hoogleraar dat er in die tijd niets was gebeurd wat het benoemen waard was. De hele opkomst van vrouwenstudies en het feit dat vrouwen eindelijk een plaats kregen in de geschiedschrijving kun je niet onder het tapijt schuiven.’

Een van de vrouwen die Van Steen een plek wil geven in de geschiedenis, is Gerda van Dijk. ‘Zij was universitair docent seksuologie en voorvechter van het zelfbeschikkingsrecht van vrouwen over hun eigen lichaam. Dat gaat niet alleen over legaliseren van abortus, maar ook over de strijd tegen huiselijk en seksueel geweld. Uiteindelijk werd ze bijzonder hoogleraar Seksuologie aan de Universiteit van Amsterdam in 1987.’

Van Steen vindt het belangrijk dat vrouwen hun rechtmatige plek in de geschiedschrijving krijgen. ‘Zoveel Leidse vrouwen hebben door de eeuwen heen een belangrijke rol gespeeld. Zij moeten ook een plek krijgen. Maar omdat mannen de geschiedenis schrijven worden ze vergeten.’

Agnes van Steen, Van liefdadigheid naar abortusstrijd. Leidse vrouwen en de Nederlandse vrouwenbeweging van 1860 tot 1990. Promotie was 22 november