Ze vliegen rond bij elke sloot: schietmotten. Maar het is de larve van dit insect, de zogenoemde kokerjuffer die promovendus Auke-Florian Hiemstra samen met masterstudent Isabel van der Velden onderzocht. Ze geven namelijk een uniek inkijkje in de staat van het milieu waar ze in leven. Kokerjuffers gebruiken materialen uit hun omgeving om een klein kokertje te bouwen – vandaar de naam – waarin ze zich half verstoppen. Wie kijkt waarvan de kokertjes gemaakt zijn, heeft meteen een goed beeld van de staat van het milieu.
‘Dat maakt hem zo geweldig’, vertelt Hiemstra. ‘Elke kokerjuffer heeft een verzameling van allerlei steentjes, schelpjes en plantenmateriaal, of tegenwoordig dus ook artificieel materiaal. Het zijn een soort onderwater-experts die monsters nemen, honderden stukjes in hun hele bestaan. Dat maakt het heel prettig onderzoek doen want ze hebben alle bemonstering al voor je gedaan.’
Met die informatie in het achterhoofd begonnen de biologen een tweeledig onderzoek: in de collectie van Naturalis gingen ze op zoek naar het eerste voorbeeld van een kokerjuffer met plastic in zijn koker, en in het veld onderzochten ze de huidige hoeveelheid kunstmatige stoffen in de koker van de gemiddelde juffer.
Microplastics
Ze speurden in de archieven naar kleine spikkeltjes kleur in kokerjufferkokers die de aanwezigheid van microplastics verraden. En die vonden ze ook, in een exemplaar uit 1971. Of dat ook echt de eerste is, is niet zeker. ‘We hebben gezocht vanaf de jaren vijftig, omdat er toen echt grootschalig kunststoffen werden gebruikt’, zegt Hiemstra.
Dat er in 1971 al plasticdeeltjes in het milieu voorkwamen is opvallend, want de term microplastic is pas in 2005 gemunt. ‘Decennia voordat mensen er weet van hadden, waren die dieren er al mee aan het bouwen.’
Hiemstra houdt de mogelijkheid open dat de eerste microplastics nog eerder voorkwamen dan hij heeft waargenomen. ‘We hebben met het blote oog gezocht naar deeltjes die afweken van de gemiddelde zandkorrel. Alles wat bijvoorbeeld felblauw, onregelmatig gevormd of schuimachtig was, hebben we nader geanalyseerd. Ongetwijfeld hebben we ook plasticdeeltjes over het hoofd gezien die er bruinig uitzien of doorzichtig zijn.’
De plastic kokers zijn volgens Hiemstra een van de vele symptomen van het antropoceen, het geologische tijdperk waarin we ons nu bevinden, waarin de mens de grootste invloed heeft op het milieu. Niet voor niets memoreert hij in publicaties in Science of the Total Environment en Journal of Linology dat aan het begin van de twintigste eeuw alle massa die door mensen is geproduceerd slechts drie procent uitmaakte van het gewicht van alle levende wezens op aarde. In 2020 is deze verhouding omgeslagen, en is de totale biomassa inmiddels kleiner dan alles wat mensen hebben gebouwd.
‘Er is in de jaren vijftig heel veel onderzoek gedaan naar animal architecture, hoe dieren dingen bouwen, zoals kokers, termietenheuvels of vogelnesten. Eigenlijk kunnen de standaardwerken van toen overboord. Dieren gebruiken nu allemaal andere, door de mens geproduceerde materialen. We moeten die nieuwe natuur ook vastleggen.’
Dat vastleggen was niet altijd een pretje, want een van de plekken waar de biologen op zoek gingen naar de larven was naast een riooloverstort, waar vuil rioolwater wordt geloosd op oppervlaktewater. Ondanks de stank was het een ideale plek om naar plastic kokertjes te zoeken, omdat het vieze water allerlei soorten menselijk afval bevat. ‘De overstorten lozen hun water ongefilterd in heel liefelijke beekjes en daar zijn wij met schepnetten gaan roeren.’ Met succes: ongeveer de helft van de kokers bleek microplastics te bevatten.
Schrikbeeld
‘Je kunt beredeneren dat je met zo’n felgekleurd stukje plastic in je koker zichtbaarder bent voor roofdieren. Maar we zagen op de bodem van de beek zoveel plastic dat het juist meer zou opvallen als je géén plastic in je koker gebruikt. We hebben daarvoor een nieuwe term bedacht: confetti-sediment. We weten dat de hoeveelheid plastic die we dumpen niet aan het afnemen is, dus dat was wel een schrikbeeld.’
Hoewel de invloed van het plastic op de larven nog onduidelijk is, durft Hiemstra wel te speculeren. ‘We zien vaak dat kokerjuffers hun koker verzwaren met wat steentjes, zodat ze niet snel weggespoeld worden door het stromende water. Als ze dat nu meer gaan doen met plastic, of stukjes baksteen, dan zijn ze veel lichter en worden ze makkelijker door de stroom meegevoerd. Aan de andere kant is het mogelijk dat ze dan juist weer makkelijker kunnen jagen.’
Wel maakt hij zich zorgen over de bredere gevolgen. ‘Het probleem blijft niet beperkt tot alleen die koker. Een van de grootste problemen is dat de kokerjuffers zelf knabbelen aan het plastic en zo nog meer stukjes microplastic maken. Ook staan ze aan het begin van een gigantische voedselketen. Bijna alles wat in of rond een sloot leeft, heeft kokerjuffers als voedsel. Je hebt dus een sloot waarin massale hoeveelheden plastic worden geloosd, en in die sloot heb je beestjes die dat plastic in de voedselketen leiden. Zowel onder als boven water raakt het hele systeem ervan doordrenkt.’