Wetenschap
Ook de rechters waren koloniaal
Sanne Ravensbergen onderzocht de rol van Javaanse rechters in Nederlands-Indië. ‘We moeten wel een beetje naar ze luisteren, verzuchten de Nederlanders.’
woensdag 21 februari 2018
Het ‘zoekplaatje’. Een zitting van de landraad in Pati, een regentschap op Java, rond 1865. © Woodbury & Page/Archief KITLV

Door Vincent Bongers ‘Het is echt een zoekplaatje.’ Sanne Ravensbergen wijst naar de foto op de cover van haar proefschrift dat ze op 27 februari verdedigt. Het gaat om een landraad in Nederlands-Indië, een zitting van de rechtbank voor de lokale bevolking die rond 1865 plaatsvond in Pati, een regentschap op Java.

‘Je komt steeds weer nieuwe dingen tegen. Wat me pas heel laat opviel: rechts achter de tafel is een deel van een hoofd te zien. Het is de parasoldrager die op de grond zit, de ingeklapte parasol staat naast hem.’

Ravensbergen dekt met haar handen de zijkanten van de afbeelding af. Alleen de verdachte die op de grond zit en de Nederlandse voorzitter van de landraad achter de tafel zijn nog zichtbaar. Aan beide kanten van de voorzitter zit echter een reeks Javaanse mannen die deel uitmaakten van de rechtbank. ‘Als ik boeken las over de rechtspraak in Nederlands-Indië kwamen deze personen niet of nauwelijks aan bod.

'En in de koloniale bronnen worden ze heel stereotiep neergezet. Dan lees je dat de wedono, het districtshoofd, altijd in slaap valt tijdens een zitting. Of er staat dat de penghulu, de islamitische adviseur, alleen maar vindt dat de hand van de verdachte moet worden afgehakt. En de jaksa, de Javaanse aanklager, was sowieso niet vertrouwen. Ik wilde erachter komen wat in werkelijkheid de rol van de Javaanse rechters en adviseurs in de rechtszaal was.’

Ravensbergen zocht uit hoe in de praktijk de strafrechtsspraak in de negentiende eeuw functioneerde op Java. ‘Er was een gesegregeerd rechtssysteem’, legt ze uit. ‘Met rechtbanken voor mensen die gezien werden als Europeaan. Dat konden overigens ook Indische mensen zijn. Als hun Europese vaders hen erkenden althans, anders waren het “inlanders”. De landraad was voor Javanen.’

Lang waren de Nederlandse voorzitters van de landraad helemaal geen jurist. Pas in 1869 veranderde dat. ‘Rond juristen hangt de mythe van objectiviteit. Ik vond het belangrijk om daar doorheen te prikken. Liberale rechters spraken over gerechtigheid, maar ook zij waren in de praktijk koloniaal. Ze voelden zich verantwoordelijk voor het in stand houden van de koloniale staat. De juristen brachten eigenlijk nauwelijks verbetering. Dat was bijna een teleurstelling.’

Het lijkt erop dat de invloed van de Javanen in de landraad steeds meer werd gemarginaliseerd. Zeker toen de jaksa’s van de Nederlanders niet langer zelf de aanklachten mochten schrijven. ‘Het was best lastig om bronnen te vinden over wat hun rol in de praktijk precies was’, vertelt Ravensbergen. ‘Er zijn helaas geen juridische archieven van de landraad bewaard gebleven, maar ik heb in de bestuursarchieven toch “verdwaalde” processtukken van strafzaken gevonden.

Ik heb ook gekeken naar het carrièreverloop van jaksa’s. Uit mijn materiaal bleek dat de jaksa’s deel uitmaakten van de lokale Javaanse elite en uiteindelijk er invloed op konden uitoefenen of een verdachte in de rechtszaal belandde.’ De Javaans aanklagers beschikten over enorm veel lokale kennis. ‘Ze hadden hun eigen spionnennetwerk. Ze wisten veel meer dan de Nederlanders. Dat zorgde weer voor wantrouwen.’

Ravensbergen stelt ook vast dat er een bepaalde mate van onzekerheid zat in de rechtspraak. ‘Het was soms ook in het voordeel van de koloniale staat om dingen niet vast te leggen. Dan kon er in de rechtszaal een beetje onderhandeld worden over de uitspraak.’ De adellijke Javaanse families waren immers nodig om de rust te bewaren in de residentie. ‘Er zijn brieven van Nederlanders waarin ze mopperen over de Javaanse rechters. We moeten wel een beetje naar ze luisteren, verzuchten ze dan.’

Uiteindelijk kwamen er wel koloniale regelementen die leken op het Nederlandse wetboek. Maar er waren wel verschillen, bijvoorbeeld in straffen. ‘Europeanen kregen gevangenisstraf. Javanen niet. De “inlanders” zouden het wel prima vinden om in de gevangenis te zitten, was het idee. Ze zouden lui zijn.

‘Een Javaan kon veroordeeld worden tot kettingarbeid. Die straf bestond niet voor Europeanen. Een wit iemand die geketend was en aan een weg moest werken, dat was ondenkbaar. De Javaanse dwangarbeiders waren daarentegen belangrijke werkkrachten voor de koloniale staat.’

Sanne Ravensbergen

Promotie is 27 februari