Toen de clip begon te spelen, zag ik een vrouw die op een man lag’, vertelt de Australische Noelle Martin in een interview. ‘Ze hadden seks. Haar hele naakte lichaam was te zien. Toen haar ogen in de camera keken, zag ik niet het gezicht van een vreemdeling…maar mijn eigen gezicht.’
Martin is het slachtoffer van een deepfake porno. Al snel vindt ze een ander filmpje waarop haar digitale dubbelganger orale seks bedrijft. ‘Het was overtuigend, zelfs voor mij’, concludeert ze. ‘Waarom zouden mensen denken dat het niet echt is?’
‘Dit voorbeeld is gruwelijk’, zegt mediawetenschapper en filosoof Elize de Mul, die onlangs in Leiden promoveerde. In haar proefschrift gaat ze in op hoe we onszelf (én hoe anderen ons) online verbeelden en wat de invloed van digitale dubbelgangers zoals selfies, memes en deepfakes op menselijke identiteit en zelfbegrip is. ‘Weergaven van jezelf online tegenkomen, kunnen je een unheimlich gevoel geven. Ik ben gefascineerd door de ervaring van ongemak die digitale dubbelgangers kunnen opwekken.’
Digitale wraakporno
Bij deepfake porno gaat dat uiteraard veel verder dan ongemak. ‘Voor een slachtoffer van digitale wraakporno ontstaat er haast een schizofrene werkelijkheid. Rationeel beseft het slachtoffer dat het niet echt is, maar toch kan het lijflijk voelen alsof het echt gebeurt. Dat maakt het vreselijk indringend. De impact is zo groot omdat het bewegende beelden zijn. Bewegend, hyperrealistisch beeld ervaren we sneller als echt.’
De Mul promoveerde bij het Centrum voor Recht en Digitale Technologie. ‘Ik heb geen achtergrond in rechtsgeleerdheid maar dit onderzoek is ook interessant voor juristen. Om goede wetgeving te ontwikkelen bijvoorbeeld met betrekking tot deepfakes is het belangrijk om ook de diepere lagen van de techniek-mens-zelf relaties te doorgronden. Bij bijvoorbeeld deepfakes gaat het vanwege het ervaringsperspectief verder dan imagoschade. Het is zo ingrijpend dat je je moet afvragen of het niet moet worden geclassificeerd als een aanranding of verkrachting.’
De Tweede Kamer heeft inmiddels de Wet seksuele misdrijven aangenomen. In deze nieuwe wet wordt het ongewenst openbaar maken van seksfilmpjes, wraakporno en naaktfoto’s als een seksueel misdrijf omschreven. De Eerste Kamer moet nog instemmen met het wetsvoorstel.
De negatieve consequenties van deepfakes zijn heel reëel, vertelt De Mul. ‘En het zegt ook wel iets dat 96 procent van alle deepfake content op het internet pornografisch is. De technologie kan echter ook op een andere manier worden gebruikt. Je zou bijvoorbeeld verstokte rokers kunnen helpen met stoppen door in “smart mirrors” synthetische dubbelgangers te weerspiegelen van dertig jaar ouder. Die tonen bewegend en wel hoe het zal zijn als je niet stopt.'
Schimmige selfies
In haar onderzoek gaat De Mul ook in op het nemen van selfies. ‘In heel veel gevallen is dat heel onschuldig. Mensen spelen graag met identiteiten. Dat is ook belangrijk: je kunt jezelf niet honderd procent doorgronden. Door ons uit te drukken leren we onszelf telkens weer opnieuw kennen. Dat kan op allerlei manieren: door over jezelf te vertellen, de kleding die je draagt, boeken die je leest, of door selfies te nemen en die te bewerken. Via verschillende zelfuitdrukkingen, probeer je jezelf te ontdekken.’
Er zit echter ook een schimmige kant aan selfies. ‘Je kunt eraan verslaafd raken en het kan leiden tot beeldverwarring. Hoe je eruitziet op beeld wordt belangrijker dan hoe je er in het echt uitziet. De selfies nemen de als het ware de plek van het origineel in. De confrontatie met je echte lijf kan dan heel naar zijn.’
De confrontatie met je digitale dubbelganger hoeft niet altijd heftig te zijn, zegt mediawetenschapper en filosoof Elize de Mul. ‘Mijn dubbelganger-ervaring is heel onschuldig.’
Een aantal jaar geleden vond ze in haar Linked-In-mailbox een bericht met de vraag of ze de daarin afgebeelde gebruiker misschien kende en wilde toevoegen als connectie. Het bleek te gaan om een veel jongere versie van haarzelf. Ze had ooit als beginnend student een profiel aangemaakt, gekoppeld aan oud mailadres, dat ze inmiddels was vergeten.
‘Het was een profiel van negen jaar oud, de digitale dubbelganger kan volhardend zijn en weer de kop opsteken als je het niet verwacht. Ik had er geen last van, maar het hele voorval voelde eigenaardig en werkte vervreemdend, alsof een andere versie van mij er een ander leven op nahield dan ik.’
Uit onderzoek in 2017 bleek dat 55 procent van de Amerikaanse plastisch chirurgen wel eens verzoeken kreeg voor operaties waardoor patiënten meer op hun selfies zouden lijken. ‘Vroeger gingen mensen met foto van een beroemdheid naar de plastisch chirurg, nu met een selfie: ik wil mezelf zijn, maar dan wel deze synthetische versie van mezelf.’
András werd Harold
Memes zijn ook heel interessant als het gaat om digitale dubbelgangers. ‘In bepaalde memes worden er heel nieuwe personages geschapen die het origineel helemaal verdringen.’ Dat overkwam de Hongaarse ingenieur András Arató. ‘Hij liet stockfoto’s van zichzelf maken. Die kwamen in de meme-sphere terecht omdat hij een komische uitdrukking op zijn gezicht heeft. Hij lacht, zijn blik is echter zorgelijk, alsof hij gekweld wordt door iets.’
András werd ongewild wereldberoemd als ‘Hide the Pain Harold’. ‘Toen Arató met die werkelijkheid werd geconfronteerd, kon hij er weinig meer aan doen. Hij zag ook dat personen claimden dat zij de “echte” Harold waren, een heel raar dubbelgangers-effect. Uiteindelijk koos hij ervoor om zichzelf publiekelijk bekend te maken. Op straat werd hij steeds vaker herkend, maar het origineel was verdrongen door het beeld: hij was niet langer András, maar Harold. De enige optie die hij nog had, was de meme internaliseren. Toen is hij maar gaan optreden als Harold in advertenties en filmpjes. Door de meme te worden, kun je wat controle en regie terugkrijgen.’
Elize de Mul
Digitale dubbelgangers: identiteit in de verbeeldcultuur
Promotie was 5 september
