Hoe neem je erfelijk materiaal af bij mummies of skeletten?
‘We boren een gaatje in het bot om zo dna te oogsten. In bot is DNA het best beschermd. In een koude en droge omgeving blijft het het best bewaard, omdat dan de inwerking van micro-organismen zoals bacteriën beperkt blijft. Die kunnen namelijk kleine breukjes in het DNA maken.
‘Er zit eiwit om het DNA heen. Nadat het bot is opgelost, kun je het eiwit eraf halen, zodat je kaal DNA hebt. In goede omstandigheden kun je in oude monsters nog relatief veel van die DNA-strengen vinden, maar te weinig om daar echt wat mee te kunnen doen. Daarom vermenigvuldigen we het met een techniek die DNA exact kan kopiëren. Dan heb je genoeg om de puzzel te kunnen leggen voor iemands unieke DNA-code.
‘Bij DNA van goede kwaliteit worden op elke positie enkele tientallen DNA-stukjes gevonden. Stel: je hebt vijftig stukjes waarvan er 48 op een bepaalde positie een C bevatten en twee keer iets anders. Dan weet je dat op die positie een C moet staan. Dat doe je voor elke positie, tot je het volledige plaatje hebt.
Dat is nog best lastig, want de oude DNA-strengen hebben allemaal breukjes en die zitten niet allemaal op dezelfde plek. Maar je moet dan kijken waar de posities elkaar overlappen.’
Hoe weet je vervolgens hoe een mummie er vroeger heeft uitgezien?
‘We kunnen het geslacht zien, of die blauwe ogen had, de kleur en structuur van het haar, en aan welke etnische groep iemand verwant is. De genetische samenstelling kan aanwijzingen geven over de mate waarin een individu of bevolkingsgroep in isolatie leefde en over eventuele migratiepatronen.
‘Het kan ook meer duidelijkheid geven over bijvoorbeeld ons immuunsysteem, dat bepaalt hoe vatbaar we zijn voor infecties of erfelijke ziekten. Alleen spelen daarbij omgevingsfactoren soms ook een rol, dus je hebt nooit honderd procent zekerheid.’
De wetenschappers die ijsmummie Ötzi als eersten onderzochten bleken er op sommige punten naast te zitten. Hoe komt dat?
‘Daar was sprake van contaminatie. Dat betekent dat een monster besmet raakt met DNA van de moderne mens.
‘We kunnen modern en historisch DNA nu veel beter scheiden van elkaar. Als DNA veroudert, veranderen de posities van de uiteinden van de strengen van C’s in T’s, en aan de overliggende zijde van G’s in A’s. Als je dus ziet dat aan het uiteinde van een DNA-streng een T zit in plaats van een C, is dat een aanwijzing dat het een oud stukje DNA is.
‘Door dit nieuwe DNA eruit te filteren, kwamen we erachter dat Ötzi een donkerdere huid had dan eerst werd gedacht. Maar ook dat hij helemaal geen dikke bos haar had, maar kalend was. De belangrijkste bevinding is toch zijn afstamming, want nu blijkt dat hij niet van de herders uit Oost-Europa afstamt, maar van Anatolische boeren uit het huidige Turkije. Hoe hij er precies uitgezien moet hebben, weten we nog niet. Gezichten kunnen we nog niet reconstrueren.’
Gaat dat nog wel gebeuren?
‘Ik denk dat dat op den duur zeker mogelijk is. Ik wil ook gelijk waarschuwen voor dit soort technieken, want er zit ook een duistere kant aan.
‘Om die reden kan ik niet begrijpen dat mensen zomaar hun DNA afstaan, bijvoorbeeld om onderzoek te doen naar hun gezondheid of afkomst. Zodra ze uit DNA kunnen afleiden hoe iemand er precies uitziet, is je privacy echt zoek.
‘Daarnaast is het ook gevaarlijk als bij verzekeringsmaatschappijen bekend wordt wie meer risico heeft om ziek te worden. Mensen zijn solidair met elkaar, omdat ze niet weten of ze ziek zullen worden. Maar als dat wel bekend wordt, waarom zouden gezonde mensen dan nog een even hoge premie willen betalen als ongezonde mensen? Hoe mooi deze techniek ook is, het brengt ook een kwaadaardige kant met zich mee.’