Hoe groot het verschil tussen armoede en welvaart kan zijn, zag Marloes van Dorst in Makassar, de hoofdstad van het Indonesische eiland Sulawesi, op twee basisscholen die amper een kilometer uit elkaar liggen. Op de ene school zaten kinderen uit rijke gezinnen, op de andere die uit de armere wijken.

‘Hun immuunsystemen reageerden compleet anders’, vertelt Van Dorst. ‘Ik had niet verwacht dat binnen één stad zulke grote contrasten zichtbaar zouden zijn.’ Dat verschil was zelfs terug te zien in de manier waarop bacteriën in hun neus reageerden. ‘Het zijn kinderen die elkaar in theorie bij dezelfde speeltuin zouden kunnen tegenkomen, maar ze groeien op in totaal verschillende werelden.’

Van Dorst onderzocht voor haar promotie aan het Leids Universitair Medisch Centrum hoe groot de immunologische verschillen zijn binnen landen met lage- en middeninkomens. ‘Uit eerder onderzoek was al bekend dat vaccins veel beter werken in landen met hoge lonen. Het malariavaccin werkt in Duitsland bijvoorbeeld voor 100 procent, maar ga je het testen in Equatoriaal-Guinea, werkt het nog maar 50 procent.’

BMI

In Makassar onderzocht Van Dorst hoe kinderen uit arme en rijke wijken immunologisch van elkaar verschillen. ‘We zagen dat er veel overgewicht is, dat kun je in een stad wel verwachten, maar ook nog ondergewicht. De vraag is of de BMI (body mass index, red.) zelf invloed heeft op het immuunsysteem, of dat het meer een uiting is van hun omgeving. Sommige kinderen helpen thuis in de tuin of op het land, andere worden met de taxi naar school gebracht.’

In Tanzania keek de promovendus naar het contrast tussen de immuunsystemen van stads- en plattelandsbewoners in reactie op het gele-koorts-vaccin. In beide landen bleken de verschillen veel groter dan verwacht. ‘Het immuunsysteem van kinderen uit armere wijken in Makassar, mensen op het platteland en armere bewoners van stedelijk Tanzania is duidelijk meer geremd, terwijl mensen met een hogere sociaaleconomische status een veel actiever immuunsysteem hebben.’ 

Het een is niet beter dan het ander: mensen met een actiever immuunsysteem krijgen vaak meer bijwerkingen van vaccins en hebben vaker allergieën en auto-immuunziekten. Mensen met een geremder immuunsysteem hebben daarentegen weer een verhoogde vatbaarheid voor infecties, omdat het afweersysteem ziekteverwekkers niet of moeilijker opruimt.

Voor die verschillen is niet één oorzaak aan te wijzen. ‘We weten bijvoorbeeld dat parasieten het immuunsysteem dempen. Dat doen ze omdat ze heel lang in het lichaam van de mens willen blijven: door de afweer te dempen worden ze zelf niet opgeruimd. Mensen op het platteland hebben over het algemeen meer parasieten, maar we vonden er minder dan verwacht.’

Ook de darmflora heeft invloed. ‘En dat wordt weer beïnvloed door wat je eet. In Tanzania heb je een stam die de traditie heeft om gefermenteerd bananenbier te drinken. Dat zorgt voor een heel ander microbioom dan wanneer je bijvoorbeeld in een stad veel meer bewerkt voedsel eet. Op het platteland eten ze ook veel meer volgens de seizoenen. Met zoveel factoren is het heel moeilijk te pinpointen waardoor de verschillen ontstaan. Het is een combinatie van al die omgevingsfactoren.’

Immuunsysteem 

Daarom moeten vaccins veel gerichter worden ontwikkeld, benadrukt Van Dorst. ‘We ontwerpen ze nu op basis van het immuunsysteem van mensen in Europa of de VS, en pas als ze klaar zijn testen we ze ergens in Afrika of Azië. Dat slaat nergens op. We moeten vanaf het begín rekening houden met hoe immuunsystemen wereldwijd verschillen.

‘Ik dacht vroeger ook dat we allemaal hetzelfde waren, maar er zijn dus heel wezenlijke verschillen. Het is belangrijk om die te erkennen en te kijken: hoe kunnen we daar het beste mee omgaan?’

In een ideale wereld zou er een zogeheten ‘personalized vaccine’ moeten komen. ‘Maar dat is natuurlijk heel moeilijk. Het gaat wel helpen als we beter begrijpen hoe immuunsystemen van elkaar verschillen, zelfs regionaal, en dat meenemen in de ontwikkeling van het vaccin, want dat is tot nu toe helemaal niet gedaan.’

Maar dat kan alleen als onderzoekers nauwer samenwerken met lokale wetenschappers en gemeenschappen. ‘Zij weten hoe mensen leven, wat ze eten, wat er speelt. Zonder hen zie je maar een heel klein stukje van de puzzel en zonder hen had ik dit onderzoek nooit, nooit, nooit kunnen doen.’

Marloes van Dorst, Variation in the immune system and vaccine responses in Low to Middle Income Countries. Promotie was 25 november