Stel je bent belastingadviseur en je wil je cliënten zo min mogelijk belasting laten afdragen. Prachtig. Totdat er vanuit de maatschappij opeens kritiek komt op je werk. Wat doe je dan?

In navolging van de financiële crisis van 2008 en onthullingen zoals de Panama Papers, waaruit bleek dat multinationals al jarenlang belastingen ontweken, kondigde internationaal economisch samenwerkingsverband OESO maatregelen aan tegen deze zogeheten base erosion and profit shifting (BEPS): het uithollen van de grondslag die een staat heeft om belasting te heffen en het verschuiven van winsten naar landen met gunstige belastingtarieven.

Die trucs, slimmigheden en mazen in de wet die fiscalisten en multinationals gebruiken om hun afdracht zo laag mogelijk te houden liggen door de onthullingen van de afgelopen jaren onder vuur. Voor haar promotieonderzoek sprak jurist Elody Hutten met fiscalisten zoals belastingadviseurs en belastinginspecteurs om te kijken hoe zij reageren op veranderende wetten en toegenomen kritiek.

Wat viel je op?
‘Als jurist leer je om binnen wettelijk kaders te werken. In mijn onderzoek zag ik dat veel fiscalisten het moeilijk vonden om iets te doen met de kritiek vanuit de maatschappij, die vaak meer gestoeld is op een morele basis dan op concrete juridische normen. Dat vinden ze vaag en moeilijk te vertalen naar hun dagelijkse praktijk.

‘Bij kritiek kwam op een specifiek belastingpraktijk, bijvoorbeeld double dipping, waarbij je in twee landen rente aftrekt, dan hadden de fiscalisten wel het gevoel dat ze daar iets meer mee konden doen.

Waarom koos je voor dit onderzoek?
‘Voordat ik wetenschapper werd in Leiden werkte ik bij pensioenuitvoerder APG, die in die tijd veel maatschappelijke kritiek kreeg. Zo raakte ik geïnteresseerd in hoe professionals daarmee omgaan. Er was nog geen onderzoek naar de reactie van fiscalisten op de nieuwe ontwikkelingen, dus dat was voor mij de kans.

‘Ik heb een achtergrond in de psychologie dus ik heb altijd al rondgelopen met een idee voor een vervolgonderzoek waar ik fiscalisten in een MRI-scanner zou leggen om te kijken of hun hersenen verschillen. Reageren leken bijvoorbeeld meer vanuit emotie op fiscale dilemma’s?

‘Er is wel onderzoek gedaan naar hoe mensen redeneerden bij ethische dilemma’s met een sociaal thema en met een fiscaal thema. Ze keken toen of mensen redeneerden op een hoog moreel niveau, bijvoorbeeld op basis van ethische principes, of een lager niveau, bijvoorbeeld uit eigenbelang. Daaruit bleek dat iedereen bij de sociale dilemma’s redeneerde op hetzelfde morele niveau. Bij fiscale dilemma’s weken belastingadviseurs af van de leken en de belastinginspecteurs. Die laatste twee bleven hetzelfde morele niveau redeneren, maar de belastingadviseurs redeneerden vanuit een lager niveau.

‘Dat strookt trouwens niet helemaal met wat ik nu heb gevonden, want sommige belastinginspecteurs zeiden dat ze niet de vrijheid ervaarden om binnen het beleid van de Belastingdienst hun eigen inzicht “recht te doen”. Ze vonden de Belastingdienst soms een speelbal van de politiek.’

Zou er in de opleiding niet meer aandacht moeten zijn voor de morele en ethische dilemma’s als blijkt dat fiscalisten daar minder gevoelig voor zijn?
‘Er is al aandacht voor in de opleiding, ik geef zelf het vak Belastingrecht en maatschappij, en fiscale ethiek. Het zijn vrij nieuwe vakken, dus het is interessant om te onderzoeken of die effect hebben.

‘Ik vraag me wel af of opleiding de belangrijkste factor is. Socialisatie in bestaande praktijken speelt een grote rol. Een van de mensen die ik heb gesproken vergeleek het werk wat hij deed met werken in een kippenslachterij. De eerste paar keer vind je het raar, maar na een tijdje went het en wordt het normaal.’

Blijft de praktijk dan voorlopig hetzelfde?
‘Ik zie veranderingen. Waar bedrijven en belastingadviseurs vroeger vooral naar de financiële risico’s keken, zijn de laatste jaren ook de maatschappelijke risico’s belangrijker geworden. Bedrijven wegen meer af of ze wel hun fair share betalen en een eerlijke bijdrage leveren aan de samenleving. Ik zag ook dat ambtenaren bij het ministerie van Financiën en de Belastingdienst steeds meer rekening houden met de belangen van andere overheden. Ik denk dat bedrijven de laatste jaren een stuk conservatiever zijn geworden en niet alleen maar proberen om alleen maar hun belastingtarief zo laag mogelijk te houden.’