Er bestaan veel misconcepties over de politieke situatie in Israël, ziet Mateo Cohen. Het land wordt steeds minder democratisch, en steeds extremistischer, maar dat proces is al jaren geleden in gang gezet. Die ontwikkeling is cruciaal: niet alleen om beter inzicht te krijgen in Israël, maar ook om andere instortende democratieën beter te begrijpen.

‘Ik moet voorzichtig mijn woorden kiezen’, zegt Cohen. ‘Ieder woord dat ik gebruik kan bewust anders worden geïnterpreteerd door rechtse politici in Israël.’ Linguïstiek is een van de tactieken die zij veelvuldig toepassen, beargumenteert hij in zijn boek Radicalized Conservatism in Israel dat hij dinsdag in Wijnhaven presenteert.

‘In 2018 stemde Likoed, de partij van Netanyahu, over het annexeren van illegale nederzettingen in de Westelijke Jordaanoever. Maar in die stemming ging het niet over “annexeren” of “illegale nederzettingen”. Ze hadden het over het “bevrijden van Judea in Samaria”.’

Misconcepties

In het boek bespreekt de politicoloog hoe de conservatieve rechtervleugel gaandeweg is geradicaliseerd. ‘Er zijn zoveel misconcepties over hoe de maatschappij in elkaar steekt. Israël is geen homogene maatschappij. Zo horen we in de media bijvoorbeeld generalisaties over “de zionisten”, maar dat is niet één groep.’ Al sinds voor de stichting van de staat Israël zijn zionisten verdeeld over de mogelijkheid tot landverdeling met Palestijnen. Het gaat hier over ideologische kloven, zoals ook die tussen bijvoorbeeld progressieve en conservatieve groepen.

‘Likoed presenteert zichzelf bijvoorbeeld als een seculiere centrumrechtse partij en staat vanaf de grondlegging achter de een-staat-ideologie: het idee dat Joden in Israël niet akkoord gaan met het verdelen van het land en het stichten van een Palestijnse staat.’ De partij hangt het ‘revisionistisch zionisme’ van Ze’ev Jabotinski (1880-1940) aan. ‘Toen ik zijn ideologieën onderzocht, vond ik een interessante poging tot balans: aan de ene kant zeer militante traditionalistische, nationalistische en zelfs racistische posities, maar aan de andere kant zat er een poging in om liberale waarden te bewaren, ook individuele rechten voor Palestijnen. Hij suggereerde om in een toekomstige Joodse staat, altijd een Arabisch Palestijnse president of premier te hebben.’

In 1977 kwam Likoed voor het eerst aan de macht. ‘Oprichter Menachem Begin was een paramilitaire figuur, nationalistisch, traditionalistisch en religieus. Maar ook hij probeerde samen te werken met de liberale facties van het zionisme. Jarenlang zette hij zich in voor gelijke rechten voor iedereen binnen de een-staat-ideologie.’

‘Maar onder Netanyahu stort deze poging tot balans in. Hij zoekt geen conservatieve liberaal-traditionalistische balans en biedt geen ruimte voor Palestijnen binnen zijn idee van één Israëlische staat, in tegenstelling tot zijn voorgangers die daar wel voor openstonden. Toen Trump suggereerde om tachtig procent van de inwoners van Gaza te verplaatsen, bijvoorbeeld naar Jordanië, prees Netanyahu dit idee. ‘Het idee van volledige uitzetting vindt zijn oorsprong in de radicaalrechtse en neofascistische hoek van de Israëlische politiek.’

Netanyahu bespreekt dit idee al sinds de jaren zeventig in boeken en tijdens bijeenkomsten. ‘Het is een radicaal idee dat ook de vredesovereenkomsten met Jordanië in gevaar zou brengen, want dit idee gaat recht tegen die overeenkomst in.’

Die een-staat-ideologie is de raison’-d’être van Israëlische rechts, zegt Cohen. Daar hoort een annexatie van de Westelijke Jordaanoever bij. In de beeldvorming, zoals de linguïstieke keuzes, wordt dit ideaal van één staat constant gevoed. ‘Zo is het gesprek over conflictbemiddeling langzaam verschoven naar een gesprek over conflictmanagement. Op die manier hoeven ze niet te praten over het oplossen van conflicten, en kunnen ze ze zelfs in stand houden of starten. Men gebruikt bijvoorbeeld ook vaak de term “Palestijn” niet, om zonder het te benoemen hun bestaansrecht als volk uit te vlakken.’

Corruptie

Netanyahu gebruikt ondertussen ook minder subtiele tactieken om zijn geradicaliseerde agenda door te voeren. ‘Netanyahu staat terecht voor corruptie, waaronder omkoping. Dat hangt allemaal samen met zijn poging om de politieke media in Israël te hervormen en te beïnvloeden ten gunste van de een-staat-ideologie van de regering en zijn publieke imago. Hij probeerde ook de rechterlijke onafhankelijkheid volledig aan banden te leggen, zogenaamd om gerechtelijk activisme te bestrijden. Zo probeerden ze conservatisme en conservatieve waarden te gebruiken om een regeringsvorm te bereiken die, zou ik zeggen, niet meer democratisch is, want een democratie kan niet functioneren zonder een duidelijke scheiding der machten en een beperkte uitvoerende macht.’

Dit democratische verval is niets nieuws, volgens Cohen, het begon al in 2011. Toen werd het verboden om illegale nederzettingen in Israël te boycotten. ‘Het werd gerechtvaardigd door te beargumenteren dat het van belang is voor het beschermen van de nationale soevereiniteit en de natiestaat. Maar dit is wederom schijnbaar gematigde taal die een radicale stelling verhult.’

Het ziet er niet goed uit voor de democratie in Israël, vreest Cohen. ‘Theoretisch gezien kan het Israëlische rechts weer gematigder worden en rechten van Palestijnen respecteren. Maar ik denk niet dat dit gebeurt. Er zijn over een of anderhalf jaar verkiezingen. Net als in Nederland doen daar zo’n vijftien à twintig partijen aan mee: het zou kunnen dat een andere partij wint en de koers van het land verandert. Maar ook daar ben ik pessimistisch over. Omdat de huidige regering zo extreem is, is de kans groot dat Israël nooit meer vrije en open verkiezingen zal kennen.

Goed en fout

‘Als we optimisme zoeken, moeten we dat vinden in de democratie zelf, in ons vertrouwen dat mensen rationele beslissingen nemen en goed van fout scheiden. En als ze het gevoel hebben dat hun stem wordt weggenomen, zich daartegen verzetten en daar tegen protesteren.

‘Toen de overheid probeerde het rechtssysteem overhoop te gooien, gingen mensen massaal de straat op. Honderdduizenden mensen protesteerden week na week tegen dit plan. Ter vergelijking: toen de democratie in Hongarije in verval raakte, waren er een paar keer enorme protesten, maar die waren niet consistent. In de Verenigde Staten, waar ook een vergelijkbaar proces gaande is, lijkt men in een staat van shock te verkeren.

‘Het helpt als we de complexiteit van het proces van radicalisering van een gangbare stroom, zoals het conservatisme, binnen een democratie beter begrijpen. Dan kunnen we meer doen om het te voorkomen.’

Mateo Cohen, Radicalized Conservatism in Israel. Boekpresentatie. dinsdag 27 mei, 16:00 - 17:00 Wijnhaven 3.46