Op 22 mei 2017 blies jihadist Salman Abedi zichzelf op bij een concert van Ariana Grande in de Manchester Arena. Behalve de dader kwamen bij die terroristische aanslag 22 mensen om het leven, onder wie een aantal kinderen. Het jongste slachtoffer was een meisje van acht jaar. Meer dan duizend bezoekers raakten gewond.

‘Een jaar later stond ik bij de kerk waar de herdenking werd gehouden buiten op een grasveld te kijken naar een groot scherm waarop de dienst werd vertoond’, vertelt universitair docent Jeanine de Roy van Zuijdewijn. ‘Toen ik aantekeningen maakte, kwam er een vrouw naar me toe. Ze vroeg wat ik aan het doen was. Ik legde uit dat ik bezig was met een onderzoek. Ze zei: “Oh, dan moet je nu naar mijn dochter toe, die zit daar.” Zij had net een tatoeage op haar been laten zetten om de slachtoffers te herdenken: een zogeheten Manchester bee. Haar moeder was heel erg trots: dit is wie wij zijn en waar we voor staan.’

De bij werd een krachtig symbool in de verwerking na de aanslag en verwijst naar de industriële achtergrond van de stad: samen keihard werken. De Britse krant The Guardian noemde het een perfect symbool van eenheid: niet religieus, niet tribaal, vredig, gericht op gemeenschap. Maar ook weer niet onschuldig, want bijen steken als ze worden aangevallen.

Terrorisme-deskundige De Roy van Zuijdewijn schreef een boek The Aftermath over hoe de samenlevingen en politiek in vier West-Europese landen omgaan met de nasleep van jihadistische aanslagen. Ze bezocht herdenkingsdiensten in de getroffen steden Nice, Brussel, Berlijn en Manchester (zie kader) en keek hoe burgers en politici op de aanslagen reageerden. 

‘We herkennen allemaal bepaalde kenmerken van herdenkingen: de bloemen, de kaarsen en de toespraken met: “We zijn niet bang.” Ik vroeg me af: bestaat er een soort cultureel script van hoe samenlevingen in Europa op aanslagen reageren? Maar zeker bij de herdenkingen zag ik enorme verschillen.’

In Manchester zochten de organisatoren in het herdenken naar vormen die bij die lokale identiteit pasten. De link met de muziektraditie van Manchester was sterk. Het is de stad van bands als The Smiths, New Order en natuurlijk Oasis. ‘Hun nummer “Don’t Look Back in Anger” speelde al vrij snel na de aanslag een belangrijke rol. Na de herdenkingskerkdienst was er ’s avonds een concert. Daar kwamen ook heel veel jongeren op af. Sommigen waren vol trots aan het meezingen, anderen waren aan het huilen. Er liepen bij de herdenking ook mensen rond met hesjes met daarop de tekst: response pastor. Bij hen kon je terecht als je het moeilijk had.’

Woede

Bij de Berlijnse herdenking was de sfeer heel anders. ‘Tijdens de officiële dienst in de Gedächtniskirche hoorde ik buiten rumoer en geschreeuw van vier verschillende demonstraties, van extreemlinks tot extreemrechts. Die probeerden allemaal hun stempel te drukken.’

Bij een herdenking moet er ruimte zijn voor verdriet, maar ook woede, zegt De Roy van Zuijdewijn. ‘Het is niet alleen maar peace and love. Je kunt ook doorslaan in de nadruk leggen op eenheid en je niet gek laten maken. Woede is gelegitimeerd. Alleen niet op een manier dat het gewelddadig wordt of de democratische rechtsstaat aantast. Als je geen ruimte biedt voor boosheid, krijg je dat als autoriteit tien keer harder in je gezicht terug.’

In Nice hing rond de herdenking een grimmige sfeer. ‘Je voelde angst voor een nieuw incident. De zijstraatjes richting de grote boulevard waar de aanslag is gepleegd, waren met bussen en vrachtwagens geblokkeerd. Ik moest mijn tas om de honderd meter openmaken en tonen voor controles. De situatie in Frankrijk was ook anders dan in de andere landen. De noodtoestand was al uitgeroepen na de twee aanslagen in Parijs. De aanslag in Nice was de derde grote in een reeks. Toen is die noodtoestand ook verlengd. De dreiging werd in Frankrijk hoger ingeschat en hun veiligheidsbeleid is er harder. Je zag overal militairen op straat. Dat zouden we in Nederland niet zo aanpakken.’

Ook de politiek reageerde snel en heel fel. President Hollande zei dat Frankrijk in oorlog was met IS. ‘Dan ga je mee in de oorlogsretoriek van IS, die ook stelt dat ze strijdt tegen het Westen.’

In Duitsland pakte bondskanselier Merkel het anders aan. Zij reageerde pas zestien uur na de aanslag. ‘Ze heeft later in interviews gezegd dat ze de aanslag niet groter wilde maken. Haar aanpak was te technocratisch, in ieder geval als je het aan de slachtoffers vraagt. Ze bezocht bijvoorbeeld ook geen gewonden in het ziekenhuis. Als je geen arts bent, kun je hen toch niet helpen, was haar idee.’

Het verschil in aanpak tussen Frankrijk en Duitsland schetst een dilemma voor autoriteiten. ‘Je wilt niet overreageren, want dat willen terroristen juist. Hun motief is ons heel bang maken en het land ontwrichten.’

Back to business

Maar politici moeten daar echter ook niet in doorslaan. ‘De samenleving moet zo snel mogelijk back to business, maar stilstaan bij het feit dat er iets verschrikkelijks is gebeurd, is ook heel belangrijk. Merkel realiseerde zich niet voldoende dat je als leider ook een symbolisch rol hebt: je moet er zijn voor de mensen. Crisismanagement is niet alleen maar een technisch verhaal. Emoties en symboliek zijn heel belangrijk.’

In Nederland zijn er nog geen aanslagen van vergelijkbare schaal geweest. De moord op Theo van Gogh in 2004 was uiteraard een schok, evenals de Utrechtse tramaanslag in 2019 waarbij vier doden vielen. ‘De dader was iemand met veel persoonlijke problemen. De vraag is of hij vooral ideologisch gemotiveerd was of uit frustratie handelde.’

In de nasleep van de aanslag pakte het Utrechtse gemeentebestuur het verstandig aan, vindt De Roy van Zuijdewijn. ‘Ik was bij de stille tocht die was georganiseerd. Er liepen zowel hooligans van FC Utrecht en vertegenwoordigers van verschillende moskeegemeentes mee. Beide groepen droegen spandoeken tegen terrorisme en met steun aan de nabestaanden. Toenmalig burgemeester Jan van Zanen slaagde er goed in om die verschillende groepen samen te brengen om te herdenken en hun woede en verdriet te uiten.’

Jeanine de Roy van Zuijdewijn, The Aftermath Societal and Political Responses to Jihadist Terrorism. Oxford Academic Press, 312 pgs. € 84,96 (paperback € 25)