Werken voor de overheid is geen sinecure. Zeker de laatste jaren lijkt de ambtenarij veelvuldig negatief in het nieuws te komen: van de toeslagenaffaire tot de gebrekkige afhandeling van de Groningse aardbevingsschade.

Kritiek op ambtenaren is echter van alle tijden, betoogt bijzonder hoogleraar Comparative Public Sector and Civil Service Reform Frits van der Meer, en de reactie van ambtenaren net zo goed.

‘Een bureaucratie heb je nu eenmaal nodig’, zegt Van der Meer. ‘Hoe zet je anders de rechtsstaat in werking? Een overheid moet nu eenmaal uitvoeren. Een ambtenarenapparaat dat sterk in zijn schoenen staat, kan je historisch gezien beschouwen als een vernieuwing tegen bijvoorbeeld almachtige edellieden. Daarmee staat het aan de basis van het democratiseringsproces. Aan de andere kant wil je ook niet dat die ambtenarengroep té zelfstandig wordt, dat ze zó deskundig is dat ze los staat van de politiek en samenleving. Beamtenherrschaft noemen de Duitsers dat.’

‘Ik spreek van een driesnijdend zwaard’, vervolgt hij. ‘Van de wisselwerking tussen bureaucratie, de ambtenarij en vrijheid. Die kan zowel positief als negatief uitvallen. Bureaucratie en ambtenaren maken vrijheid mogelijk, maar zij kunnen deze ook beknotten. Tegelijkertijd kunnen ambtenaren ook bedreigd worden door een overmaat aan bureaucratie. Die drie zaken werken continu op elkaar in.’

Ligt een oplossing voor een te machtige ambtenarenklassen dan in de ambtenaar met een mening? Gedeeltelijk, zo legt Van der Meer uit. ‘Ambtenaren moeten beleid van samen- en tegenspraak voorzien, zo noemen mijn collega Gerrit Dijkstra en ik dat. Als er nieuwe regels worden gemaakt komen er vanuit allerlei richtingen allerlei ideeën naar voren; vanuit de politiek bijvoorbeeld. Die zeggen dan: “Er moet iets aan migratie worden gedaan.” Aan de ambtenaar is het dan om in vertrouwen te vragen wat er dan preciés gedaan moet worden. Wat zijn nu de kenmerken van het probleem?’

Toch kan dat proces ontaarden als de kritiek van de ambtenaar niet wordt meegewogen. ‘De volgende stap is die van de klokkenluiders. Iemand gaat daar pas tot over als iemand intern zijn verhaal niet kan doen. Ik vind dat het vreselijkste wat je in je carrière kan overkomen: klokkenluider worden. Zelfs als je ooit nog in het gelijk wordt gesteld is de kans groot dat je in het verdomhoekje zit. Je moet er maar het karakter voor hebben.’

Demonstreren

Als ook dat geen soelaas biedt, krijg je activistische ambtenaren. ‘Betrokken ambtenaren zijn een groot goed. Toch heb ik kanttekeningen bij ambtelijk activisme. Het is geen loyale tegenspraak. Het is extern en vindt niet in de sfeer van de vertrouwelijkheid plaats. De demonstrerende ambtenaar is vooral trouw aan de eigen opvattingen. Het idee dat ambtenaren zich uitspreken tegen politiek en andere ambtenaren is ongewenst. Uiteindelijk zijn het democratische instituties en de rechtspraak die bepalen wat politiek-bestuurlijk toelaatbaar is en niet het ambtelijk apparaat. Als privépersoon is dit probleem er minder. Kortom: een ambtenaar mag best op de A12 staan maar dan op persoonlijke titel.’

Zouden we dan niet beter af zijn zonder ambtenarij, als die zo kan ontsporen? ‘Elk instrument is op zijn eigen manier een tweesnijdend zwaard. Het is ten goede en ten kwade te gebruiken, maar je hebt het wel nodig. Al bedenk je er nog zoveel mooie woorden voor: anarchosyndicalisten, -kapitalisten of wat dan ook, zonder een overheid krijg je op termijn altijd een terugval in het recht van de sterkste.’

‘Als overheid zal je nooit beleid maken waar iedereen altijd achter staat. Dat is niet erg, maar je moet het wel kunnen uitleggen. Voor de beleidsmaker die zegt: “Hier sta ik, ik kan niet anders”, dáár heb ik respect voor.’

Frits van der Meer geeft zijn afscheidscollege ‘Een driesnijdend zwaard: bureaucratie, ambtenaren en vrijheid’ op maandag 18 maart in het Academiegebouw. Aanmelden kan via de website van de Universiteit Leiden