Toen er een helikopter overvloog, ging er een schok door de menigte. Ouders grepen hun kinderen vast en gingen over hen heen hangen om ze tegen een eventuele kogelregen te beschermen. De angst was groot onder de Oost-Duitsers die op 19 augustus 1989 in een veld in Hongarije richting de grens met Oostenrijk liepen, om vandaaruit naar West-Duitsland te vluchten.
Verderop stonden Hongaarse soldaten bij wat lang een zwaarbewaakte grens was, deel van het gevreesde IJzeren Gordijn dat Oost- en West-Europa scheidde. Zouden zij het vuur op hen openen? De groep begon te rennen richting het hek dat de grensovergang markeerde. De laatste meters voelden eindeloos voor Annette, een Oost-Duitse vrouw in de groep. Samen met de honderden lotgenoten sprintte ze naar het hek, dat bezweek onder hun gewicht.
‘Toen hoorde ze een knal, heel hard, en dichtbij’, schrijft de Leidse universitair docent politicologie Matthew Longo in zijn onlangs verschenen boek The Picnic. ‘Alsof er iemand schoot. Dit is het, dacht ze, dit is hoe het eindigt.’ Annette hoorde echter geen kogels, maar een champagnefles die door een Oostenrijker werd ontkurkt. ‘“Je hebt het gered”, zei hij. “Je bent vrij.”’
Twijfelende grenswachters
In The Picnic, dat jubelrecensies kreeg in onder meer The New York Times, The Washington Post en The Guardian, beschrijft Longo hoe een barbecue bij de Hongaars-Oostenrijkse grens er mede voor zorgde dat de Berlijnse Muur instortte. Hij schetst hoe er eind jaren ’80 steeds meer gaten vielen in het IJzeren Gordijn en volgt de hoofdrolspelers van die periode op de voet: de twijfelende grenswachter, de bange vluchteling, de moedige organisatoren van de barbecue en de peinzende politici. Als de Muur eenmaal gevallen is, blijkt de gewonnen vrijheid al snel heel betrekkelijk te zijn.
‘Ik ben een grens-nerd’, zegt Longo. ‘Op een congres in Boedapest sprak ik over mijn vorige boek, over de grens tussen Mexico en de VS. Daar gaf de Hongaar László Nagy een lezing over de Pan Europese Picknick in 1989 aan de grens tussen Hongarije en Oostenrijk die hij mede had georganiseerd. Ik kende die gebeurtenis niet, en dat is als grenzenkenner natuurlijk onacceptabel.’
Het idee was om een feest te organiseren in een veld bij de Hongaarse plaats Sopron om Europese eenheid en vrijheid te vieren, een vrolijk protest tegen de communistische leiders met goulash, worstjes, dans en muziek. Uiteindelijk werd het dus meer dan een barbecue. Honderden Oost-Duitsers, die na het zien van flyers via Tsjechoslowakije naar Hongarije waren gereisd, trokken de grens over. De grenswachters besloten niet in te grijpen, al was er van tevoren totaal geen zekerheid dat ze de trekker niet over zouden halen.
Zo ontstond het grootste gat in het IJzeren Gordijn sinds het begin van de Koude Oorlog. Het was ‘de plek waar de eerste steen uit de Muur werd verwijderd’, zou de West-Duitse bondskanselier Helmut Kohl later zeggen.
Zwakke plek
Longo bezocht met Nagy het afgelegen veld waar de picknick werd georganiseerd. ‘Hij was na al die jaren nog verbijsterd dat de Oost-Duitsers op zo’n obscure plek in zijn land waren terechtgekomen. Hij noemde het de anus van de wereld.’ Waarom juist dit de zwakke plek in de grens met het Westen werd, kwam niet alleen door de activisten die de barbecue organiseerden, maar ook door Hongaarse politici. ‘De picknick zou je kunnen zien als de vonk die de zaak deed ontbranden, maar het hooi en de benzine waren er al.’
Een van de politieke leiders was Miklós Németh. De laatste communistische premier van Hongarije wilde hervormingen doorvoeren. De vraag was alleen wat Sovjetleider Gorbatsjov zou doen als hij de schaar in het gordijn zou zetten? In 1956 was namelijk de Hongaarse opstand tegen het autoritaire bewind in het land door de Sovjets op bloedige wijze de kop in gedrukt. Dit had een nationaal trauma veroorzaakt. ‘Maar deze catastrofe motiveerde de Hongaren om die droom van vrijheid alsnog te realiseren.’
Op de terugweg realiseert Németh zich dat niet Gorbatsjov een gevaar is voor Hongarije, maar de mogelijkheid dat hardliners in het Kremlin de Sovjetleider gaan afzetten. Daarom gaat hij zo snel mogelijk hervormen, voordat het te laat is.
In de DDR was de situatie nog heel anders dan in Hongarije. Politiek leider Erich Honecker en de gevreesde Stasi leken het land nog in een ijzeren greep te hebben. Dat een paar maanden na de picknick het DDR-regime razendsnel ineen zou storten, had vrijwel niemand verwacht. Tienduizenden Oost-Duitsers trokken naar Hongarije om daar mogelijk een weg naar het Westen te vinden. Longo sprak met een aantal van hen die in de zomer van 1989 de grens naar Oostenrijk passeerden.
Een van de meest opvallende verhalen is die van de Oost-Duitse Katja en West-Duitse Oskar. Ze ontmoetten elkaar op 17-jarige leeftijd in 1987 in de Sovjet-Unie als ze daar op schoolreis zijn. Eenmaal thuis bleven ze elkaar brieven schrijven en ze werden verliefd op elkaar. Uiteindelijk kropen ze kort na de picnick samen door het gat in het hek. De schok van het leven in het Westen was groot voor Katja. Toen ze maandverband wilde kopen in een supermarkt, kwam ze huilend weer naar buiten. De hoeveelheid producten, kleuren en prijzen waren te overweldigend, zegt Longo. ‘Ze wist gewoon niet wat ze moest doen.’
Romanplot
De stress van de nieuwe vrijheid dreef het koppel uit elkaar. De relatie eindigde in 1989 en Katja en Oskar. spraken elkaar jaren niet. ‘We zijn in het westen geobsedeerd met het belang van wat wij vrijheid vinden. Maar dat die beleving niet voor iedereen hetzelfde is, vinden we maar moeilijk te begrijpen. Het gaat er bij ons maar moeilijk in dat mensen zeggen: “Nee, nee, nee, dit wil ik niet.”
Maar in 2000 herstelden de twee het contact, toen ze allebei een gezin hadden. In 2010 ontmoetten ze elkaar weer om samen hun Stasi-dossier te bekijken, en in de zomer van 2015 bezochten ze de plek waar ze Oostenrijk binnen trokken. Dat deed hun liefde weer ontbranden. Die avond vroeg Oskar of Katja met hem wilde trouwen. Ze zei ja.
Longo: ‘Als je roman schrijft, bedenk je zo’n plot misschien, maar dit is echt gebeurd.’
Matthew Longo, The Picnic: An Escape to Freedom and the Collapse of the Iron Curtain. Vintage, 320 pgs. €22,95
In The Picnic van Matthew Longo passeren tal van bizarre tactieken waarmee het communistische regime de bevolking of hervormingsgezinde politici onder de duim probeerde te houden.
Margret, een van de Oost-Duitsers die Longo interviewde, woonde aan de grens met West-Duitsland. Westerse tv was daar goed te ontvangen maar volstrekt verboden. Om in de gaten te houden of er toch stiekem werd gekeken naar de vijand, hadden de autoriteiten een truc bedacht. De kinderserie Unser Sandmännchen werd in beide landen uitgezonden, alleen in verschillende versies. In elke aflevering werd een voertuig geïntroduceerd: een fiets, een vrachtwagen, een raket: in de DDR kwam het voertuig solo op, in het Westen op een wolk.
Op scholen in het Oosten vroegen de leraren wat de kinderen de vorige avond hadden gezien. Als leerlingen de wolk noemden, werden ouders gerapporteerd bij de autoriteiten.
Ook op politiek niveau leidde de angst voor verandering soms tot surreële toestanden, schrijft Longo. De hervormingsgezinde Hongaars premier Miklós Németh viel niet zijn collega-leiders in de smaak. Vooral de Roemeense dictator Ceaușescu moest niks van hem hebben en zag hem liever verdwijnen.
Juist in 1989 moest Németh naar de Warschaupact-top in Boekarest. De Hongaarse delegatie had een aantal villa’s in de stad toegewezen gekregen. Voordat de premier naar binnen mocht, was er een check van de beveiliging. Het team kwam met verontrustend nieuws naar buiten: er was radioactief materiaal aangetroffen, in levensgevaarlijke doses.
‘Dat waren bekende tactieken in die tijd’, vertelt Longo. ‘De delegatie is toen maar in de tuin gaan slapen. Ze hadden geen tenten, dus lagen ze op matjes onder de blote hemel. Het was gelukkig een zachte zomernacht.’
