In 2017 werkte de Catalaanse politicoloog en jurist Francesc Claret (1971) in Colombia waar hij als VN-gezant de uitvoering van de vredesakkoorden tussen de overheid en de voormalige guerrillabeweging FARC begeleidde. Daar keek hij ‘verrast en gechoqueerd’ naar de beelden van geweld rond het onafhankelijkheidsreferendum in Catalonië. De Spaanse autoriteiten hadden het referendum illegaal verklaard en grepen hard in tegen Catalanen die toch wilden gaan stemmen.

‘Ik kon nauwelijks geloven wat er gebeurde’, vertelt Claret via Zoom vanuit Barcelona. ‘Duizenden mensen die gebruik wilden maken van hun democratisch recht werden lastiggevallen, geduwd en zelfs geslagen door de politie.’

Tussen de massa stonden ook familieleden. ‘Ze waren in gevaar, mijn neef kreeg een klap tegen zijn hoofd van een agent. Het was deprimerend. Ik begon me af te vragen: is dit een democratie? Mogen we niet eens meer voor een politieke opvatting opkomen zonder gecriminaliseerd te worden? Zo’n gewelddadige reactie van de autoriteiten. Dat was echt… Het is beter dat ik het woord dat in me opkomt niet gebruik. Het was allemaal vreselijk, laat ik het daar maar op houden.’

Bikkelharde reactie

Het brute optreden zorgde er voor dat Claret zich ging verdiepen in het recht op verzet en het moment waarop een democratie verandert in een niet-vrije staat. Vandaag hoopt hij in Leiden te promoveren op een proefschrift over het zogeheten ius resistendi, het recht op verzet. De bikkelharde reactie van de Spaanse staat op de Catalaanse onafhankelijkheid, diende als initiële inspiratie, legt hij uit. ‘Maar mijn promotor, hoogleraar encyclopedie van de rechtswetenschap Afshin Ellian, overtuigde me om het onderzoek veel breder te trekken en minder politiek te maken. In het proefschrift refereer ik ook weinig aan Catalonië en richt me op vrije democratieën in het algemeen.’

In principe kunnen alle inwoners daar hun zorgen vrij uiten en worden hun rechten beschermd, aldus Claret, ‘zodat de balans tussen verschillende groepen in een samenleving wordt gevonden’.

Dat is het idee althans. Maar in de praktijk is dat vaak niet het geval.

Protesten gecriminaliseerd

‘In toenemende mate reageren overheden namelijk hardhandig, met gebruik van het gehele staatsapparaat, de politie, de rechterlijke macht op publieke zaken die als bedreiging voor de status quo worden gezien. Protest en activisme worden vaak gecriminaliseerd. Dat zie je bijvoorbeeld bij Occupy, Black Lives Matter, Extinction Rebellion en de gele hesjes in Frankrijk.’

De nadruk bij de overheid ligt op veiligheid en niet op de zorgen van demonstranten. ‘Overheden nemen ook niet de verantwoordelijkheid voor het ingrijpen door de politie, maar verschuilen zich achter hen. Ze willen die verantwoording ook niet afleggen omdat ze weten dat verzamelen, protesteren en zelfexpressie rechten zijn in een democratie. Er wordt ingegaan tegen de principes die de basis vormen van een vrije democratie.’

Claret pleit dan ook voor een algemeen recht op verzet. ‘Protesten hebben namelijk een stabiliserend effect op een goed functionerende democratie. Als dat evenwicht wegvalt, dan blijven er uiteindelijk nog twee opties over: revolutie of tirannie.’

De staat kan volgens hem niet uitsluitend kijken naar overlast en veiligheid. ‘Er moet ook erkenning zijn voor de grieven van de demonstranten. Hoe legitiem zijn hun eisen en wensen? Uit onderzoek naar ruim 3000 demonstraties blijkt dat bij 20 procent van deze bijeenkomsten sprake was van een vorm van geweld door demonstranten. Toch gaat daar heel veel van de aandacht naar uit.’

Puinhoop

Claret wil het recht op verzet niet vastleggen in wetgeving. ‘Je kunt niet alle gedragingen van mensen bepalen in wetten. Er zijn steeds andere situaties waartegen verzet mogelijk is. Het recht op verzet moet meebewegen met die ontwikkelingen. Het moet constant een rol spelen in juridische afwegingen. Welke waarden van de democratie staan op het spel? Voldoet de staat aan deze waarden? Het recht op verzet is onderdeel van het democratisch proces. Het is een reactie op hoe de overheid macht uitoefent.'

Inmiddels is de jurist vertegenwoordiger van de Catalaanse regionale regering in Groot-Brittannië en Ierland. Hij zucht diep als hij over de mogelijke onafhankelijkheid van Catalonië spreekt. ‘Het is een puinhoop. Onlangs waren er verkiezingen in Spanje. Er was geen duidelijke meerderheid voor een partij.’ Er zijn nu onderhandelingen tussen de linkse partij PSOE van demissionair premier Sánchez met Catalaanse separatisten om toch een meerderheid te krijgen. ‘Een van de zaken die op tafel ligt is amnestie voor personen die zijn vervolgd vanwege hun rol in de Catalaanse onafhankelijkheidsstrijd.'

Gebotst op politiek

Het gaat dan niet alleen om politici als Catalaanse ex-president Carles Puigdemont die in ballingschap leeft. Zijn partij Junts per Catalunya kan een doorslaggevende rol spelen. ‘Duizenden Catalanen zijn vervolgd of hebben op een andere manier geleden onder het beleid van de Spaanse overheid: echt belachelijk. Maar wellicht komt die amnestie er. Eerst criminaliseren en als dat niet meer uitkomt, dat maar aanpassen. Typisch politiek.’

Toch denkt Claret dat onafhankelijkheid voorlopig onhaalbaar is. ‘Het idee was dat we het zouden kunnen bereiken met steun van de EU.’ Maar die hulp bleef uit, de kant van machtige lidstaat Spanje werd gekozen. ‘We zijn gebotst op de Europese politieke realiteit. Er is een stevig debat noodzakelijk in Catalonië over hoe we het nu verder gaan aanpakken, zelfs over of onafhankelijkheid überhaupt haalbaar is.’

Francesc Claret
On the nature of the right to resist. A rights-based theory of the ius resistendi in liberal democracies
Promotie donderdag 7 september