In de voortuin van een rijtjeshuis staan rood-wit-blauwe klompen, in de gang een rij legerkistjes en Dr. Martens. Verderop hangen heroïsche afbeeldingen van Duitse soldaten en een sticker met de tekst ‘Always be yourself. Unless you can be Mussolini. Then always be Mussolini.’ Op een keukenplank staan, naast de bierglazen, twee Wehrmacht-helmen.
Hier wonen ‘Evert’ en ‘Lianne’, bij wie Nikki Sterkenburg (1984) op bezoek ging voor haar onderzoek naar extreemrechts in Nederland. In totaal sprak de promovendus met 36 radicaal- en extreemrechtse activisten. Ze bracht hun leven in kaart en ging mee naar demonstraties. Woensdag verdedigde ze haar proefschrift Van actie tot zelfverwezenlijking aan de Leidse universiteit, vandaag verschijnt de publieksversie Maar dat mag je niet zeggen.
Nare ideeën
Lang niet in elke huiskamer vond ze naziparafernalia, zegt Sterkenburg. ‘Maar ook in neutraler ingerichte woningen, zie je vaak nog wel een Keltisch kruis of een opvallend boek in de kast.’ Zo bezit activist ‘Olivier’ een exemplaar van het in 1942 verschenen voorleesboek Moeder, vertel eens wat van Adolf Hitler. ‘Die uitgave is hartstikke duur, zag ik later.’
Met sommige geïnterviewden bouwde ze een hechte relatie op. ‘Ik heb met een aantal van hen al zo lang contact, dat ik de geboorte van drie van hun kinderen heb meegemaakt. Dan ga je maar weer eens op kraamvisite. Vriendschappen zijn het niet hoor, maar een aantal mag ik gewoon echt heel graag, ondanks dat ze nare ideeën hebben.’
Er bestaan enorme verschillen tussen de activisten, ontdekte Sterkenburg. Ze verdeelde de 36 geïnterviewden in vijf groepen: van spanningszoekers (Lonsdale-hooligans die eerst willen provoceren of knokken en pas later binnen een organisatie een ideologie ontwikkelen) tot fanaten die naar eigen zeggen al vanaf kleins af aan de wereld opdelen in termen van rassen, volkeren en stammen.
Niet terugkrabbelen
Die laatste groep verzet zich tegen gelijkheidsdenken, ook als het om mannen en vrouwen gaat. ‘Dit is de intellectuele stroming die wel bekend is geworden onder de noemer alt-right. Al dekt term de lading niet helemaal, want het zijn gewoon etno-nationalisten. Erkenbrand is een voorbeeld van deze tak.’
Dat ‘studiegenootschap’ staat in de belangstelling vanwege vermeende banden met FvD. Hoe groot die invloed is, weet Sterkenburg niet. ‘Maar Erkenbrand is wel optimistisch over hoe Baudet zich nu manifesteert. In het verleden vonden ze dat hij na het doen van een controversiële uitspraak, bijvoorbeeld die over homeopatische verdunning, te makkelijk terugkrabbelde.’
Ideologische opsteker
Hun bezwaar blijft wel dat Baudet zichzelf een liberaal conservatief noemt. ‘Dat is volgens hen echt een tegenstelling: je bent óf liberaal óf conservatief. En als ze ergens een hekel aan hebben is het wel liberalisme. Dat is de bron van alle kwaad. Liberalen stellen het individu voorop en niet het collectief. Mensen leven dan alleen nog voor zichzelf en niet voor het voortbestaan van het eigen volk.’
Tegelijkertijd zien extremisten tot hun vreugde hoe sommige ideeën in de politieke arena opduiken, bijvoorbeeld toen FvD’er Yernaz Ramautarsing in 2018 uitspraken deed over het verband tussen IQ en volkeren. ‘GroenLinks vroeg toen een Kamerdebat aan, uiteraard om die opmerkingen snoeihard te veroordelen. De intentie was wel goed, maar zoiets is dan wel onderwerp van gesprek in de Kamer. Dat werd door mijn onderzoeksgroep gezien als een enorme opsteker.’
Hoe gevaarlijk is het rechtsextremisme? Nikki Sterkenburg verwacht niet dat de dreiging van terroristische aanslagen erg groot is, al is het voorstelbaar.
De AIVD stelt dat ook in haar jaarverslagen, al sluit de dienst een aanslag door een geradicaliseerde eenling niet uit.
‘De groep activisten die buiten de online wereld samenkomt is al tien jaar ongeveer even groot, ergens tussen de 150 en 250 personen’, aldus Sterkenburg.
‘Je ziet wel een groeiende internetgemeenschap van gelijkgestemden die de activisten aanmoedigt. Uit de manifesten van extreemrechtse aanslagplegers als Anders Breivik in Noorwegen en Brenton Tarrant in Nieuw-Zeeland blijkt wel dat zij zich opwerpen als martelaren voor een blanke gemeenschap die vooral online actief is.’
Een deel van de activisten heeft zich aangesloten bij een van de vele radicale organisaties, maar er zijn ook extreemrechtse freelancers. ‘De meeste geïnterviewden zijn trots op wat ze doen. Ze wilden graag laten zien dat ze meer zijn dan wat schreeuwers op straat.’
Gezelligheid kan ook belangrijke reden zijn om actief te worden. Dat geldt zeker voor Lianne. Ze genoot van de warmte die de beweging haar bood en kwam ook over de vloer bij de in 2007 overleden weduwe Rost van Tonningen.
Deze zogenoemde ‘zwarte weduwe’ was getrouwd met Meinoud Rost van Tonningen, een belangrijk figuur binnen de NSB die radicaler was dan leider Anton Mussert, zeker op het punt van antisemitisme.
Kale koppen
‘Dan gingen de jongens en mannen naar boven om te praten en dan bleef ik bij haar in de keuken, omdat ik het zo gezellig vond’, zegt Lianne in het boek. ‘Ik heb haar zelfs nog uitgenodigd voor mijn bruiloft, maar mijn opa en oma hebben in het verzet gezeten. Dus mevrouw Rost van Tonningen heeft bedankt, want dat wou ze m’n opa en oma niet aandoen.’
Sterkenburg was als journalist onder andere werkzaam bij Quote en Elsevier Weekblad. Daar viel het haar op dat de extreemrechtse beweging was veranderd. ‘Mijn beeld van extreem rechts was grotendeels bepaald door documentaires over neonazi’s in de voormalige DDR. Ik ben opgegroeid in Zwolle, en in 1996 was daar een demonstratie van verschillende radicale- en extreemrechtse organisaties. Daar zag je bomberjacks met Nederlandse vlaggetjes, kistjes met witte veters en kale koppen.’
Hipsters
Toen ze voor in 2014 voor Elsevier verslag deed van een antiracisme-demonstratie in Den Haag kantelde dat beeld. ‘Toen drie mannen kwamen aanlopen, wilde een aantal antifascisten agressief op hen afstormen. Toen de politie hen tegenhield, zeiden ze: “Dat zijn neonazi’s!” Ik dacht: huh? Zo zien ze er helemaal niet uit. Qua gympen, kleding en kapsel leken het eerder hipsters.’
De nieuwe lichting extremisten bleek te zijn veranderd. ‘Dat vond ik fascinerend en wilde ik meer over weten. Ik ben toen de extreemrechtse beweging blijven volgen.’
Al snel bleek hoe de activisten zich telkens aanpasten aan de actualiteit. ‘Ze wisten in 2015 heel succesvol aan te haken bij protesten van boze burgers tegen asielzoekerscentra. Vervolgens lag de focus op Zwarte Piet. Nu springen ze in op het anti-overheidssentiment.’
Gek genoeg was het in de wetenschap ‘geen onderwerp van groot belang’, zegt Sterkenburg. ‘Toen ben ik er zelf maar ingedoken. Ik kreeg eerst opmerkingen als: “We hebben hier toch bijna geen extreemrechtse figuren?” Er wordt wel onderzoek gedaan naar de motivaties, maar vaak komen extremisten zelf niet aan het woord. Dus dan ga je uit van allerlei veronderstellingen die helemaal niet hoeven te kloppen. Ik hoop dat beleidsmakers, maar ook bijvoorbeeld de wijkagent, door dit onderzoek beter inzicht krijgen in wat er speelt en wat voor mensen zich bij organisaties aansluiten.’
De maatschappij is ook anders gaan reageren op extreem rechts. ‘Als ik mijn proefschrift naast een vergelijkbaar onderzoek van Annette Linden van meer dan twintig jaar geleden leg, dan is er echt een groot verschil. De personen die zij sprak, werden maatschappelijk uitgekotst. Hun vrouwen wilden scheiden, ouders verbraken contact en werkgevers wilden van hen af.’
White Power
Tegenwoordig is dat niet meer zo. ‘Het wordt vaak weggewoven. Bij heel veel geïnterviewden zijn de werkgevers op de hoogte. Als de familie het oneens is met de denkbeelden wordt het onderwerp genegeerd. Een geïnterviewde vertelde mij dat collega’s op zijn werk het wisten en reageerden met: “Nou ja, iedereen heeft wel iets”.’
Een andere jongen uit haar onderzoek ging gekleed als skinhead naar school. ‘Hij droeg ook White Power-speldjes en deed tijdens de les maatschappijleer problematische uitspraken. Zijn docent ging nauwelijks in op zijn gedrag. Pas toen de leraar hem jaren later in een documentaire zag, had hij door dat de jongen daadwerkelijk een neonazi was.’
Ondanks alle verschillen tussen de geïnterviewden, is er één idee dat iedereen bindt. ‘Vrijwel allemaal hebben ze de rotsvaste overtuiging dat de eigen groep wordt bedreigd. Dat kan een economische dreiging zijn: migranten pikken onze banen, of de dreiging dat de eigen cultuur ten onder gaat.’
Ingesleten Hitlergroet
Sterkenburg sprak één voormalig activist die was afgehaakt nadat hij heel lang had nagedacht over etnostaten. Toen hij zich vergeefs probeerde voor te stellen hoe een strikte onderverdeling in staten naar volkeren eruit moest zien, liep hij vast en nam uiteindelijk afscheid van het extreemrechtse gedachtegoed.
‘Hij is altijd blijven nadenken, maar het neonazisme is bij hem zo geïncorporeerd dat als hij alleen is en echt boos wordt nog steeds de Hitlergroet brengt. Hij vindt dat zelf afschuwelijk.’
Het is ‘als een soort teken van kracht of agressie tegen iets wat ik afkeur’, bekende hij. ‘Een gebruik dat ik niet kan uitroeien, maar gelukkig ziet niemand het. Het is wellicht het meest tastbare litteken dat ik heb van mijn radicalisering. Ik schaam me ervoor.’
Nikki Sterkenburg, Maar dat mag je niet zeggen. Uitgeverij Das Mag, 248 pag. €23,50
Een opvallende gebeurtenis op de redactie van Weekblad Elsevier zorgde er bijna voor dat het onderzoek van Nikki Sterkenburg op losse schroeven kwam te staan.
‘In 2017 werkte ik daar en toen bleek dat de stagiair die vlak achter mij zat actief bij Erkenbrand was.’
‘Allereerst voel ik me ongelofelijk dom’, aldus Sterkenburg, tegenwoordig werkzaam bij de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV). ‘Ik ben al bijna twee jaar bezig om radicaal- en extreemrechtse activisten te doorgronden, maar ik herken er nog niet eens eentje die vlak achter me zit.’
Er schieten allerlei gedachten door haar hoofd. Is deze ‘Milan’ een infiltrant? Brengt dit de integriteit van het onderzoek in gevaar? En als de stagiair wordt weggestuurd ‘is het niet ondenkbaar dat een aanzienlijk deel van mijn onderzoeksgroep zich terugtrekt, uit ergernis over de gang van zaken. In dat geval moet ik twee jaar onderzoek in de prullenbak gooien.’
Ze meldt het haar leidinggevende en besluit de stagiair per mail te confronteren. Eerst ontkent hij Erkenbrander te zijn. Later geeft hij schoorvoetend toe.
Sterkenburg is het gesprek met hem aangegaan maar wil daar verder niets over zeggen. ‘Ik ben er als onderzoeker aan gebonden Milan te beschermen.’ Uiteindelijk besloot de hoofdredactie dat de stage mag worden afgerond.
‘Tegenover mij heeft Milan altijd volgehouden dat hij voor zijn stage puur werd gedreven door zijn interesse in de journalistiek’, aldus Sterkenburg. ‘Toch heb ik hem tot het einde van zijn stage vooral genegeerd en gezegd dat we daarna wel zouden kijken of ik hem voor mijn proefschrift kon interviewen, zodat hij zich niet onder druk gezet zou voelen om eventueel mee te werken.’