‘De moffen hebben vergeten om jouw hele bloedlijn af te voeren, te fusilleren en te dumpen in de Kennemerduinen.’

‘Roland, mijn dood komt binnen twee jaar. Uitgezaaide darmkanker. Maar jij gaat eerder dood dan ik. Die belofte doe ik je bij dezen. Fijne avond.’

‘Sarah de Lange, we weten waar je woont. Sarah de Lange, we weten waar je woont.’

‘Dit is puur fascisme. En dat fascisme heeft een gezicht en een naam: een van de onderzoekers van dit stuk. Hier is zijn telefoonnummer en e-mailadres.’

Het is een greep uit de heftige bedreigingen die wetenschappers de afgelopen jaren hebben ontvangen, blijkt uit een video die werd getoond bij de lancering van meldpunt WetenschapVeilig in cultureel centrum Het Koorenhuis in Den Haag.

Sinds maandag is de website wetenschapveilig.nl in de lucht en kunnen alle wetenschappers in Nederland via een webformulier melding maken van bedreigingen. In spoedgevallen kan 24 uur per dag een noodnummer worden gebeld, waar veiligheidsspecialisten direct verder kunnen helpen. Het meldpunt is opgericht in navolging van PersVeilig, waar bedreigde journalisten sinds 2019 melding kunnen doen.

Anekdotisch bewijs

WetenschapVeilig is een initiatief van Universiteiten van Nederland (UNL), de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) en Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) en wordt financieel gesteund door het ministerie van Onderwijs. Bij de lancering gingen wetenschappers, onderwijsminister Robbert Dijkgraaf, een veiligheidsexpert en vertegenwoordigers van UNL, KNAW en NWO in debat.

Of het aantal aan Nederlandse wetenschappers gerichte bedreigingen toeneemt, is niet duidelijk.

‘Er is geen systematisch onderzoek gedaan naar hoeveel het voorkomt’, zegt KNAW-president Ineke Sluiter. Maar ze vermoedt van wel. ‘Er is veel anekdotisch bewijs. Dat, in combinatie met onderzoek uit het buitenland, suggereert een toename.’

Met het meldpunt wordt het gemakkelijker in kaart te brengen hoe groot het probleem is. Vooral wetenschappers die zich bezighouden met maatschappelijk gevoelige thema’s, zoals migratie, radicalisme, populisme en covid, lijken doelwit te worden.

Sluiter: ‘Zij proberen met goede informatie het maatschappelijk debat te voeden, en dan krijgen ze dit soort reacties.’ Volgens haar is een mogelijk gevolg dat wetenschappers zich minder mengen in het publieke debat. ‘Dat zou een serieuze verarming zijn en dat is wat hier onder druk staat.’

Familie

Die bedreigingen raken niet alleen de wetenschappers zelf, maar ook hun vrienden, familie en collega’s, zeker wanneer daders persoonlijk aan de deur komen, zoals de extremistische actiegroep Vizier Op Links die vorig jaar een sticker op de voordeur van Leids historicus Nadia Bouras plakte met de tekst dat haar huis door de groep werd ‘geobserveerd’.

‘Als gevolg van die actie geef ik geen televisieoptredens meer, dat geeft alleen maar narigheid’, vertelt ze. ‘Ik ben ook wel even bang geweest. De eerste week heb ik vaak achterom gekeken.’

Ze is blij met het meldpunt. ‘Dat je weet bij wie je moet zijn als je iets overkomt, is cruciaal.’

Ook Roland Pierik, vakhoogleraar rechtsfilosofie van de Universiteit Maastricht, ziet de meerwaarde van het intitiatief. ‘De mensen die mij aanvallen op mijn vaccinatiestandpunten zijn misschien dezelfde mensen als die Nadia aanvallen op haar migratieonderzoek. Ik denk dat het een heel kleine groep mensen betreft met heel veel tijd, en hopelijk hebben we straks beter zicht op wie zij zijn. Dan kun je ze aanspreken.’

Robbert Dijkgraaf zegt ‘gemengde gevoelens’ te hebben. De bedreigingen zijn ‘een heel vervelend neveneffect van de belangrijke maatschappelijke rol die de wetenschap heeft’, aldus de minister. ‘De exacte schade van intimiderend gedrag is lastig te berekenen. We weten niet hoeveel wetenschappers zich bijvoorbeeld niet meer met vaccins of mensenrechten gaan bemoeien, omdat je daar een hoop gedoe mee krijgt. Terwijl die wetenschap de meeste impact heeft, die hebben we het hardst nodig.’

Stille samenleving

Afshin Ellian, hoogleraar encyclopedie van het recht van de Universiteit Leiden en naar eigen zeggen ‘de langst beveiligde wetenschapper van Europa’, blijft zich ondanks bedreigingen kritisch uitlaten over de islam. ‘Het is onze taak om ons over de maatschappij uit te spreken, wij hebben de expertise. Als we dat niet meer doen, krijg je een heel stille samenleving.’

Wel signaleert hij de afgelopen jaren dat de ‘grofheid en het taalgebruik’ op sociale media verhardt. ‘Vooral onder de aanhang van Forum voor Democratie is dat een verschrikking.’

‘Sociale media dragen bij aan een tweedeling in de samenleving’, zegt Jaap Weijermans, hoofd integrale veiligheid aan de Universiteit van Amsterdam (UvA). ‘In de coronatijd is dat verhard. Vanaf de bank een bedreiging tikken is heel makkelijk, maar ze zijn zich er niet altijd van bewust wat de impact daarvan is op de ontvanger.’

Om het risico op bedreigingen te verkleinen, probeert de UvA haar wetenschappers beter te beschermen voordat ze aan het publieke debat deelnemen. ‘Wetenschappers kunnen zeggen dat ze hun wetenschappelijke mening alleen op Twitter verkondigen, maar als ze familiefoto’s op Facebook hebben staan, kan dat een probleem zijn. We zien namelijk steeds vaker dat partners en kinderen in de bedreigingen worden meegenomen. Doordat wij van tevoren hun sociale-medialandschap scannen, kunnen we zien in hoeverre ze chantabel zijn en hen adviseren om hun sociale media beter af te schermen. Zo kunnen ze veilig het publieke debat in.’

Het doet Dijkgraaf denken aan de voorbereidende gesprekken voor zijn ministerschap.

‘Toen ik aan deze baan begon, werd me verteld: “Weet waar je jezelf en je familie aan blootstelt, bedenk wat je ooit allemaal hebt gezegd en hoe dat tegen je kan worden gebruikt.” Ik zou het heel wrang vinden als we bij mensen die de wetenschap in gaan dit gesprek ook moeten voeren.’

Veel gedoe

Volgens Ellian wordt in de discussie over de waarborging van de veiligheid van wetenschappers te weinig aandacht besteed aan fysieke beveiliging. Zelf wordt hij sinds 2004 beveiligd en heeft naar eigen zeggen ‘hoorcolleges gegeven met zes gewapende beveiligers’.

Volgens hem moeten universiteiten sneller tot deze vorm van bescherming overgaan. ‘Universiteiten zijn daar verantwoordelijk voor, maar vinden het vaak te veel gedoe en te kostbaar om al die maatregelen te nemen.’

Weijermans ziet dat het aantal beveiligers op de UvA toeneemt.

‘Op onze universiteit staat ook soms beveiliging bij de toegangsdeuren van de collegezaal om de docent te beschermen. Laatst hadden we een diploma-uitreiking waarbij we zestien man politie en eigen beveiliging hadden staan om het te kunnen laten doorgaan. Dat is ernstig, maar nodig op dit moment.’

Volgens Dijkgraaf is het probleem dermate groot, dat er niet alleen werk aan de winkel is voor de universiteiten als werkgever, maar ook voor de overheid.

‘Want niet alleen individuele wetenschappers worden bedreigd, maar ook onze vrijheid om met elkaar in debat te gaan en het hartgrondig met elkaar oneens te zijn wordt bedreigd.

‘De minister van Justitie en Veiligheid (Dilan Yeşilgöz-Zegerius, red.) is zeer gespitst op dit onderwerp en wij moeten hier als kabinet verder in leren. Geen van ons heeft de indruk dat dit probleem snel zal verdwijnen.’