‘AZC, weg ermee!’ klonk het afgelopen zaterdagmiddag voor het D66-kantoor in Den Haag: ruiten sneuvelen, pogingen om een brandende vuilniscontainer naar binnen te rijden mislukken. Wat begon als een rechtse demonstratie op het Malieveld sloeg om in gewelddadige chaos. Op de A12 gooiden gemaskerde relschoppers flessen en stenen naar agenten en vernielden politiebusjes en -auto’s. Aan het Binnenhof werd de poort bestormd, op het Plein vlogen terrasstoelen in de richting van de ME.

‘Heel veel extremisten geloven dat geweld legitiem en noodzakelijk is voor een – in hun ogen – betere toekomst’, vertelt Bart Schuurman, die begin volgende maand zijn oratie uitspreekt. ‘Maar ook een heleboel mensen met dezelfde ideeën zetten nooit zelf die stap naar geweld. Ik zou zeggen dat 95 procent van de extremisten niet de aanslagen pleegt die hun wereldbeeld voorschrijft. Wat zijn dan die obstakels die hen tegenhouden?’

Hoe meer binding met de samenleving, hoe onwaarschijnlijker het is dat iemand gewelddadig wordt of een aanslag pleegt, stelt Schuurman. ‘We zien dat heel veel extremisten gewoon een opleiding volgen, een baan of jonge kinderen hebben. Ze zeggen wel dat ze een revolutie willen, maar in de praktijk spannen ze zich er niet voor in, althans niet met geweld. Ze hebben zich dus gek genoeg ook weer gecommitteerd aan de maatschappij die ze zeggen te verloochenen.’

Remmend effect

Daarbij helpt het als ze in contact komen met diverse wereldbeelden. ‘Met extreme vrienden heb je het aan de borreltafel misschien over een revolutie, maar thuis, op je werk of bij je oude schoolvrienden hoor je heel andere geluiden. Dan heb je misschien minder snel de neiging om tot extreme acties over te gaan.’

Ook heeft juist het toetreden tot extremistische groeperingen, verrassend genoeg, een remmend effect op het gebruik van geweld. ‘In een aantal gevallen is deelname aan Al-Qaida, ISIS of neonaziclubs natuurlijk wel risicoverhogend, maar in een heleboel niet. Want veel organisaties realiseren zich dat ze heel zwak zijn ten opzichte van de staat. Als je dan een aanslag gaat plegen zijn twee uitkomsten heel waarschijnlijk: of je wordt opgepakt en gaat heel lang de bak in, of je wordt doodgeschoten.’

De meeste extreme groepen willen dat risico liever niet nemen. ‘Ze richten zich eerst op het bouwen aan de beweging: meer zieltjes winnen, meer geld bij elkaar sprokkelen en propaganda verspreiden. Dan zie je, met name op rechts, heel veel andere activiteiten die we moeilijker kunnen duiden als direct staatsgevaarlijk, maar uiteindelijk wel hetzelfde doel hebben: het omverwerpen van het systeem.’

Toch zijn er genoeg voorbeelden van extremisten die wel politiek geweld gebruiken. Volgens Schuurman gaat het vaak om ‘eenlingen’, mensen die sociaal onbeholpen zijn of zich geen raad weten met de interne discussies binnen een groep. ‘Voor sommigen is dat te veel gelul. Ze willen niet alleen praten, maar daadwerkelijk actie ondernemen. Als ze geen steun krijgen, gaan ze alleen op pad, als lone actors.’

Schooluitval, sociaal isolement en veel tijd doorbrengen in online bubbels kunnen het risico op geweld vergroten. ‘Als mensen in isolement raken, gaan ze meer tijd online spenderen en dat kan ze vatbaarder maken voor radicale ideeën. Daarom werd complotdenken tijdens de coronapandemie steeds groter. Als je soms leest wat mensen geloven, denk je: waar gáát dit over? Maar er zijn toch genoeg aanhangers om een wezenlijke bedreiging voor de rechtsorde te vormen.’

Antifa

Schuurman ziet hoe met name in de VS de spanningen hoog oplopen. ‘Ik vind de reacties op de aanslag op Charlie Kirk schokkend. Antifa wordt aangewezen als boosdoener, terwijl het motief van de dader helemaal niet duidelijk is. Volgens mij las ik zelfs dat hij eerder aan de rechterkant van het spectrum zit.’

Dat in Nederland ook een motie werd aangenomen om Antifa als terroristische organisatie aan te merken, schokte de hoogleraar nog het meest. ‘Ik denk dat politici zich heel goed achter de oren moeten krabben of zij wel het beste voorhebben met het beschermen van onze democratische rechtsvorm. Als je gaat kijken naar wat Antifa voor dodelijk geweld heeft gepleegd de afgelopen jaren, moet je heel hard zoeken. 

‘Je gaat een van onze zwaarste wetsartikelen inzetten tegen een ambigue groep. Je loopt daarmee het risico dat iedereen die het niet met mensen als Trump eens is als terrorist wordt bestempeld. Daarmee zet je de deuren open naar heel ernstige vormen van machtsmisbruik. Het was niet Antifa die afgelopen zaterdag de politie aanviel, het D66-partijkantoor overhoop heeft gegooid en het Binnenhof wilde bestormen. Dat waren rechtsextremisten en voetbalhooligans.’

In AIVD-jaarverslagen of in de NCTV-dreigingsanalyses wordt het geweld van links-extremisme heel laag geschat. ‘Er is amper geweldsbereidheid, zeker qua persoonsgericht geweld. Dus ik snap helemaal niet dat we het over Antifa hebben, terwijl ook in ons land de dreiging – als we naar extremen kijken – veel meer van extreemrechts en het jihadisme komt. Als je kijkt naar politiek geweld in de VS de afgelopen twintig jaar, zie je dat het rechtsextremisme daar de boventoon voert.’

We moeten beter communiceren met onze politieke opponenten, vindt Schuurman. ‘Je kunt heel makkelijk zeggen dat PVV’ers dom zijn, en dat voelt misschien wel lekker, maar de partij is wel weer de grootste in de Tweede Kamerverkiezingen. Dat wil niet zeggen dat dat de extremisten van de toekomst zijn, maar die polarisering indammen kan denk ik ook een belangrijk dempend effect op politiek geweld hebben.’

Tegelijkertijd is polarisering ook ‘gezond’ in een democratie. ‘Zolang je maar met je opponenten blijft praten en ze niet als vijand ziet. Dat laatste speelt steeds meer. Mensen willen niet eens meer praten met degenen met wie ze het niet eens zijn. Dat kan zeker een voedingsbodem zijn voor extreme partijen die bereid zijn om geweld te gebruiken.’

Bart Schuurman, Tussen idee en aanslag: Onderzoek naar terrorisme en politiek geweld in een veranderend veiligheidslandschap. Oratie. Lokhorstkerk, maandag 6 oktober, 16:00 u