‘Ik ga er niet te veel over klagen, maar Brexit sucks als het gaat om mijn carrièremogelijkheden’, zegt de Britse jurist Daniel Carter. ‘Ik deed een master in Leiden en begon mijn promotietraject in 2015. Mijn intentie was om mogelijk naar Brussel te gaan en daar bij de EU te gaan werken. Dat is door Brexit niet compleet onmogelijk, maar wel heel lastig. Ook een eventuele loopbaan in de academische wereld is moeilijker geworden. Ik heb nu echter een leuke job in het Verenigd Koninkrijk, my life could be a lot worse.’

Carter onderzocht Europese wetgeving, opgesteld om kwetsbare werknemers te beschermen en promoveert binnenkort op zijn bevindingen. Het proefschrift gaat over wat het ‘precariaat’ wordt genoemd: ‘Aan het begin van de Europese integratie was de norm voor werk de zogeheten ‘standaard arbeidsverhouding’ (SAV): vaste contracten, met voltijdse werktijden en arbeidsbescherming die een zekere stabiliteit en werkzekerheid boden. De SAV is de afgelopen decennia vervangen door alternatieve vormen van werk: tijdelijke banen, parttime banen en andere vormen van flexibele dienstverbanden.’

Meerdere rechtszaken

Dat hoeft lang niet altijd een probleem te zijn. ‘Maar soms is dat wel het geval en worden werknemers uitgebuit. Daarbij spelen werkonzekerheid en de verhouding tot de opdracht- of werkgever een belangrijke rol: wie heeft de macht?’ Voor een succesvolle freelance softwareontwikkelaar ligt dat totaal anders dan voor een Uber-chauffeur of flitskoerier. ‘Voorbeelden van precaire arbeid zien we in de platformeconomie met als bekend voorbeeld maaltijdbezorgers. Het gaat echter ook om nul-urencontracten en oproepcontracten en het herhaaldelijk gebruik van tijdelijke of kortlopende contracten.

Een bekend fenomeen is ‘bogus self-employment’, oftewel schijnzelfstandig ondernemerschap.

Dat speelt onder meer bij Deliveroo, dat alle maaltijdbezorgers in 2018 dwong om ZZP’er te worden, terwijl ze niet genoeg verdienen om zich bijvoorbeeld afdoende te verzekeren. Een goed sociaal vangnet ontbreekt. Een bezorger die zich hiertegen bij de rechter verzette, verloor. Maar na meerdere rechtszaken moesten de koeriers uiteindelijk toch worden erkend als werknemers. Ze konden een arbeidsovereenkomst bij de dienst claimen, al gebeurde dat heel weinig. Lang niet alle bezorgers wilden namelijk in loondienst. Inmiddels is Deliveroo niet meer actief in Nederland, omdat het bedrijf de concurrentiestrijd met UberEats en Thuisbezorgd verloor.

Volgens Carter bestaat er namelijk het risico dat er een Europees ‘lompenprecariaat’ ontstaat: mensen die minder rechten hebben dan ‘gewone’ werknemers. De term is een verwijzing naar Karl Marx die sprak over het lompenproletariaat: de groep nog onder het proletariaat.

‘Het is interessant om de vergelijking te maken met de negentiende eeuw. Arbeiders toen waren veel zichtbaarder. Het was meer een collectief, honderden mensen die bijvoorbeeld in een fabriek samen actie konden ondernemen tegen uitbuiting. Het moderne precariaat heeft die gemeenschappelijke ruimte en die collectiviteit niet.’ Staal- of textielarbeiders konden elkaar in de gaten houden en met stakingen veranderingen afdwingen. Het was ook duidelijk bij wie je moest zijn om te klagen: de eigenaar van de fabriek. Nu is die hiërarchie er niet meer.

‘Voor maaltijdbezorgers of schoonmakers die thuis zitten te wachten tot hun app pingt is de situatie anders. Zij zullen niet snel samen actie voeren, hebben vaak geen gedeelde werkruimte waar ze elkaar kunnen ontmoeten. Soms is er helemaal geen onderling contact of is contact zoeken zelfs verboden. Het is een gefragmenteerde groep, mensen staan er alleen voor. In die zin is hun situatie nog moeilijker dan het proletariaat in de negentiende eeuw.’

Rafelranden

Een groep die kwetsbaar is, zijn arbeidsmigranten die vanuit eigen EU-land naar een ander EU-land gaan om te  werken. Wat doet de Europese Unie om de rechten van die werknemers te beschermen? Het Europese Hof voor Justitie deed in 1986 uitspraak in de zaak Lawrie-Blum. Die zaak ging om een Britse burger die een opleiding tot docent volgde in Duitsland. Ze mocht het tweede deel van haar studie niet volgen omdat ze volgens de Duitse wet als stagiair niet werd gezien als werknemer. Het hof zette daar een streep door en gaf criteria voor wanneer je als ingezetene van de EU een werknemer bent: als je arbeid verricht die wordt erkend als een “echte” economische bezigheid. Verder doe je dat voor een werkgever, en daar moet een beloning tegenover staan. Het hoeft dan niet om salaris te gaan. Kost en inwoning kan bijvoorbeeld ook een vorm van beloning zijn.

‘Als je onder die criteria valt, zijn je rechten vrijwel gelijk aan die van de inwoner van het land waar je werkt. Val je daar echter niet onder, dan krijg je met allerlei problemen te maken: verblijfsrecht, recht op huisvesting en sociale zekerheid.’ Vooral mensen die aan de rafelranden van de economie zitten, lopen het risico op uitsluiting. ‘Waardoor ze uiteraard nog meer in de marge terecht dreigen te komen.’

De EU probeert dit probleem aan te pakken. Zo zijn er zogeheten Europese Richtlijnen, onder meer voor wat werktijd precies betekent in de platformeconomie. ‘Dat is heel belangrijk als je geen kantoor of bedrijf hebt. Als je thuis zit te wachten op een signaal van je app, is dat dan werktijd?’ Ja dus, aldus de EU: standby staan is wel degelijk werk. ‘Het probleem is dat het om een richtlijn gaat, een juridisch instrument waarmee je doelen stelt aan de lidstaten. De landen krijgen dan de tijd om wetgeving aan te passen. Daar staan twee jaar voor. Pas dan komen er klachten over lidstaten die mogelijk niet voldoen aan de richtlijnen. Als er dan rechtszaken komen dan ben je weer tijden verder.’

Desondanks ziet Carter vooruitgang. ‘Ik ben geen optimistisch persoon, maar we bewegen de juiste kant op. Het is alleen een traag proces.’

Daniel Carter, The European Precariat: The Protection of Precarious Workers in the European Union. Promotie is op 19 april