Ik doe onderzoek naar een veld waar weinig aandacht voor is’, zegt promovendus William Lippert (1973) die achttien jaar bij Interpol werkte, onder andere in Singapore (zie kader). ‘Geheel onterecht, maar mooi voor mij, want daardoor was het eenvoudig om artikelen gepubliceerd te krijgen.’

Lippert, die vandaag promoveert, analyseerde tientallen conventionele wapenbeheersingsakkoorden die in Europa zijn gesloten. Die akkoorden zijn in sommige gevallen al heel oud maar best vaak nog succesvol. Het verdrag gesloten tijdens de Montreux Conventie van 1936 speelt bijvoorbeeld een grote rol in de Oekraïne-oorlog. ‘Daarin is vastgelegd dat Turkije bepaalt of er oorlogsschepen door de Bosporus en de Dardanellen mogen varen, de strategisch belangrijke waterwegen tussen de Zwarte en Middellandse Zee. Vanwege de oorlog in Oekraïne is dat nu heel belangrijk geworden.’

Zonder deze afspraak zou Rusland meer onder druk staan, omdat Oekraïne en NAVO-leden Bulgarije en Roemenië onbeperkte steun van NAVO-oorlogsschepen zouden kunnen krijgen. Die schepen zouden dan mogelijk doelwit worden voor de Russen, met als gevolg een escalatie. Wellicht zou dat zelfs tot een Russische aanval op Turkije, ook NAVO-lid, kunnen leiden om de toegang tot de straten te forceren.’

Geen van de betrokken landen voelt de noodzaak om de Turkse controle aan te vechten en dat zorgt voor balans, en daar draait het om in dit soort akkoorden, legt Lippert uit. ‘Nu mag er geen enkel oorlogsschip doorheen varen, ook Russische niet.’

Hoewel dit stokoude verdrag voorlopig succesvol is, gaat het ook regelmatig fout. Bijvoorbeeld in aanloop naar de Russische invasie van Oekraïne. ‘Een zeer belangrijke mislukte overeenkomst was die in 2015 tussen de separatisten, Kiev en Moskou over het instellen van een bufferzone in Oekraïne.’

In deze Minsk-akkoorden werd het terugtrekken van Russische troepen uit Loehansk en Donetsk geregeld. Het idee was dat de Russen vanwege het akkoord Oekraïne niet zouden aanvallen. Helaas: in vijf jaar tijd werden de voorwaarden maar liefst meer dan een miljoen keer overtreden. Kiev was er niet blij mee dat de separatisten een vorm van autonomie kregen. De Russen trokken zich ook niet echt terug, omdat ze toch echt meer Oekraïens grondgebied wilden. 

‘Ik stel dat een van de redenen waarom die invasie toch plaatsvond, het gevolg was van Russische angst voor de expansie van de NAVO. Rusland klaagt al bijna dertig jaar over de militaire kracht van de NAVO en heeft voorstellen gedaan om meer militaire balans tussen de machtsblokken te vinden. In de speeches voor de inval werd dit ook steeds aangehaald door Poetin.’

Rusland zag met lede ogen aan hoe het bondgenootschap steeds nieuwe leden kreeg, inclusief bases en troepen in Oost-Europa. ‘De NAVO onderschatte deze Russische zorgen. De Russen vonden ook dat de Navo te weinig inzette op wapenreductie. Ik denk dat hun voorstellen om daar wat aan te doen oprecht waren. De NAVO was, zeer begrijpelijk, terughoudend op dit punt, zeker vanwege de Russische militaire ingrepen in bijvoorbeeld Georgië in 2008. Zo kwam het nooit tot goede afspraken.’

Overeenkomsten sluiten tussen de machtsblokken is wel degelijk mogelijk, bleek in 1990 toen de NAVO en het Warschau-pact het Verdrag inzake conventionele strijdkrachten in Europa sloten. ‘De afspraak was om beide machtsblokken militair even sterk te maken. Aan beide kanten zijn toen heel veel wapens vernietigd.’

Wapenwedloop

Als er voor 2022 een breed wapenbeheersingsakkoord was gesloten en de disbalans was aangepakt, was de Russische aanval er mogelijk nooit gekomen, aldus Lippert. De grote vraag is natuurlijk of de NAVO een flinke reductie in militaire kracht kon accepteren. ‘Natuurlijk zijn er meer factoren die meespeelden, maar het was een van de redenen voor de invasie. De NAVO onderschatte de dreiging die Rusland voelde, ook al waren er geen plannen om zich militair agressief op te stellen tegen Poetin. Hoe groter de rivaliteit, des te belangrijker wapenbeheersingsakkoorden worden.’

Inmiddels is het tegenovergestelde het geval. ‘Het is een wapenwedloop geworden en het is lastig om daaruit te komen. Ik ben ook niet tegen het verhogen van het NAVO-budget vanwege wat Rusland nu doet in Oekraïne. Maar Rusland wordt deels gedreven door de Westerse steun aan Oekraïne.’

Toch ziet Lippert nog mogelijkheden voor een voorzichtige wapenreductie, bijvoorbeeld in de Oostzee. ‘Dat is nu haast een NAVO-meer: omgeven door lidstaten, waaronder de Baltische staten, op Kaliningrad en de toegang tot St. Petersburg na. De NAVO zou kunnen beginnen met concessies te doen, bijvoorbeeld door af te spreken geen marinevloot naar het gebied te sturen. Accepteer zelfs wat meer reductie dan de Russen.’

Dat kan zonder veel risico, denkt Lippert. ‘Ik verwacht niet dat de Russen het Zweedse Gotland in de Oostzee zullen aanvallen, of Baltische Staten. In Oekraïne is gebleken hoe moeizaam het is om land te veroveren en te behouden. Maar goed, ik had ook niet verwacht dat Poetin Oekraïne zou aanvallen waarbij ook Noord-Koreanen betrokken zouden raken.’

Reductie in de Oostzee kan de start van een nieuwe dialoog zijn. ‘Uiteindelijk is een succesvol wapenbeheersingsverdrag mogelijk. Ik denk de Russen er belangstelling voor hebben. Er is wel het juiste leiderschap voor nodig om tot een deal te komen. Met rivalen moet je bij uitstek goede afspraken maken, en dat kan, in het verleden is dat al vaak genoeg aangetoond.’

William Egon Lippert, Adversarial Conventional Arms Control in Europe - The Quest for Peace. Promotie is op 16 oktober