Als het gaat om nepnieuws, heeft WhatsApp een probleem: de berichten zijn versleuteld, dus niemand heeft zicht op wat er allemaal wordt verspreid - zelfs WhatsApp zelf niet.

Dat klinkt fijn, als je houdt van privacy en niet wil dat Mark Zuckerberg je berichtjes kan lezen. Maar het nadeel is dat er geen zicht is op geruchten die zich via de appgroepen verspreiden. Dus van bovenaf is er geen enkele manier om nepnieuws te bestrijden met bijvoorbeeld factcheckers, zoals Facebook probeert.

Dat kan dramatische gevolgen hebben. Er kan paniek of massahysterie ontstaan door ongefundeerde geruchten. In India had dit fatale gevolgen: er vielen 46 doden en 43 gewonden bij de zogeheten ‘WhatsApp lynchings’ in 2017 en 2018, een serie lynchpartijen als gevolg van fake news over kidnapping en pedofilie dat zich via appgroepen verspreidde.

Encryptie

‘Mensen houden van encryptie’, zegt onderzoeker Simon Chauchard, die sinds kort in Leiden werkt als universitair docent politieke wetenschappen. ‘Maar het is ook problematisch, want er circuleren geruchten waarop je geen zicht hebt.’

Hij deed met collega’s onderzoek – met een beurs van Facebook – naar nepnieuws op WhatsApp. Onder zo’n vijfduizend Indiase respondenten keken ze hoe effectief het is als gebruikers zélf elkaar op nepnieuws wijzen. ‘Er is eigenlijk geen andere manier om nepnieuws op WhatsApp tegen te gaan, behalve gebruikers die tegen elkaar zeggen: “Nee, dit klopt niet.”

‘Wat interessant is: uitgebreide correcties zijn niet efficiënter dan korte reacties. Het maakt niet uit hoe verfijnd de correctie is. Niet dat dit in de praktijk heel vaak gebeurt – mensen nemen niet de moeite om bronnen te zoeken en iets langs te schrijven. We can’t be bothered. Maar wij lieten zien dat zelfs als dit wel zo was, het niet uit zou maken.

‘Onze aanbeveling is dat WhatsApp het zo makkelijk mogelijk moet maken om te zeggen dat het niet klopt. Een van de ideeën daarbij is een soort twijfelknop, net als een ‘like’-knop. Dat zou makkelijk moeten zijn om te maken. Ik experimenteer nu met een knop in de vorm van een rode vlag, die ik erin photoshop om te kijken hoe mensen erop reageren.’

Trouble

India heeft de meeste WhatsAppers ter wereld. Chauchard schat zo’n vierhonderd miljoen – een derde van de bevolking. ‘Honderd procent van de smartphonegebruikers heeft het, en gebruikt het de hele dag door. ’s Ochtends, rond een uur of acht of half negen, komen de servers in de problemen omdat iedereen erop zit. Maar WhatsApp is in trouble in India. Er is een groot probleem met desinformatie.’ Van politici bijvoorbeeld, maar ook ‘etnisch getinte’ geruchten die soms aanzetten tot geweld.

Het idee van de twijfelknop sloeg daarom aan op sociale media, en op Indiase nieuwssites. ‘Het onderzoek is nog niet gepubliceerd’, benadrukt Chauchard. ‘Maar we hadden het erover op Twitter, en toen ontplofte het. We kregen heel enthousiaste reacties: ‘Researchers found a way to cure WhatsApp!’, dat soort dingen.’

‘We zeggen niet dat dit een cure is. Want het kan er ook toe leiden dat mensen zeggen ‘dit klopt niet’ over dingen die wel waar zijn, en dan hebben we nog grotere problemen.’