Biologen noemen mensen ‘alleseters’, ook al kunnen ze slechts een minuscule fractie van alle dingen in het universum echt eten. Je brein eet zelfs nog veel minder alles dan je lijf. Als brandstof wil het maar één ding, en als je dat niet direct via je voedsel binnen krijgt, dan wordt het lichaam gedwongen het maar zelf in elkaar te flansen: suiker. Glucose, om precies te zijn, een van de eenvoudigste vormen van suiker die er maar bestaan.
‘Als je iets zoets eet, beginnen je hersenen al te reageren zodra je het proeft’, vertelt medisch biologe Annemarieke van Opstal. Ze promoveerde onlangs bij het Leids Universitair Medisch Centrum op MRI-onderzoek naar de effecten van suiker op het brein.
‘Wij gaven onze proefpersonen een drankje met pure, opgeloste glucose. Als dat eenmaal is opgenomen in het bloed en bij de hersenen aankomt, zie je in een heleboel gebieden een reactie. Zowel de hoeveelheid zuurstof die de hersencellen gebruiken als de connectiviteit – de mate waarin ze signalen aan elkaar geven – neemt af. Het lijkt alsof je brein in rust gaat’, vat Van Opstal het samen.
En dat biedt kansen, want ondanks alle goede voornemens en diëten wordt de mensheid steeds dikker. Zou je de hersenen misschien om de tuin kunnen leiden met een fopstof, die op suiker lijkt maar waar je niet dik van wordt? Dat blijkt zo eenvoudig nog niet (meer daarover later in dit stuk).
Huismeester
Van Opstal keek niet alleen naar de hersenen als geheel, maar zoomde ook in op twee specifieke hersengedeeltes. De hypothalamus speelt een belangrijke rol als huismeester voor allerlei dingen waar uzelf te dom voor bent: hormoonhuishouding, aansturing van spieren zoals het hart en de maagspieren, en energiehuishouding. ‘Het is een soort thermostaat’, aldus Van Opstal. Ook die wordt minder actief als je glucose krijgt. Die reactie is uitgesprokener als je de proefpersonen eerst via een neusspray insuline geeft, een hormoon dat je glucoseconcentraties in het bloed regelt. Dat biedt hoop, want bij mensen met type 2 diabetes reageren de hersenen minder goed op glucose dan bij gezonde mensen. Mogelijk valt met zo’n snuifje de verstoorde energiehuishouding van die patiënten te repareren; dat is een van de dingen die Van Opstal nu als postdoc aan het onderzoeken is.
Voor haar promotieonderzoek richtte ze zich ook op een groep mensen bij wie het probleem juist de andere kant op schiet: anorexiapatiënten. ‘Bij hen is van alles mis op dit vlak: de energiebalans is verstoord, en de hypothalamus is slecht in hormoonregulatie. We verwachtten dan ook dat we een heel andere reactie zouden zien dan bij gezonde proefpersonen. Of misschien was die reactie zelfs altijd al slechter, en kan je een deel van de aanleg voor anorexia daaruit verklaren. We wisten dat bij suikerpatiënten de energiehuishouding niet goed werkt, dus wellicht was hier het omgekeerde aan de hand.’
Alleen, als je dat wilt onderzoeken, moet je dus anorexia-patiënten een drankje van pure suiker laten drinken. ‘Dit waren mensen bij wie de behandeling van hun eetstoornis net was begonnen, dus hier moest echt over onderhandeld worden. De deal was dat ze hun ontbijt dan mochten overslaan; daar zaten ongeveer evenveel calorieën in als in het drankje.’
De uitslag: ‘Hun hypothalamus reageerde helemaal niet anders: de afname in activiteit was precies hetzelfde als bij de gezonde controlegroep. Je ziet wel dat er bij een gedeelte van de hersenschors minder grijze massa aanwezig is. Dit is het gedeelte van de hersenen waarmee de uitvoerende beslissingen genomen worden. Hun basale energiereactie wordt als het ware cognitief overruled.’ Oké, maar neemt dat verschijnsel ook af als de patiënten eenmaal behandeld zijn voor hun anorexia? ‘Dat wil ik dolgraag nog een keer onderzoeken, maar dat is voorlopig toekomstmuziek. Eerst wil ik me richten op de mensen met obesitas.’
Maar eigenlijk moet je gewoon water drinken
Kan je beter echte frisdrank drinken, of toch light?
Voedingsexperts zijn het er vrijwel allemaal over eens: de wereldwijde uitbraak van dikheid heeft allerlei verschillende oorzaken, maar als je er eentje aan moest wijzen als het Grote Kwaad, dan zou het frisdrank zijn. Als je eet, registreert je lichaam dat als voedsel, en raak je verzadigd, maar omdat er in het eetpatroon van de dieren en oermensen waar je van afstamt vrijwel geen vloeistoffen voorkwamen die je calorieën opleveren, tellen die als het ware niet mee in de eetbeleving. Na zeven suikerklontjes hoef je geen achtste meer, maar een glas cola met evenveel suiker klok je achteloos weg, en je eet er vervolgens geen hap minder om.
Dit inzicht is niet bepaald nieuw, en daarom begonnen frisdrankproducenten al in de jaren tachtig met het maken van light- en diet-versies van hun merken. Sindsdien is het aantal dikkerds op de wereld alleen maar sneller gestegen. Het gaat te ver om te suggereren dat het één een direct gevolg is van het ander, maar toch: je zou het tegenovergestelde verwacht hebben.
‘Als je mensen in een laboratorium, in een gecontroleerd experiment, echte frisdrank of light geeft, krijgt de eerste groep meer calorieën binnen en wordt die dus dikker’, legt Van Opstal uit. ‘Maar bij onderzoek naar mensen “in de vrije natuur” duiken steeds weer studies op die suggereren dat de light-groep juist meer energie binnen krijgt.’ Daar zijn verschillende verklaringen voor, die waarschijnlijk elk deels waar zijn. Je lichaam, lekker gemaakt met de smaak van suiker, zou in de suiker-verbrandingsmodus gaan en vervolgens met een tekort komen te zitten dat je aan moet vullen. Als beloning voor hun goede gedrag op frisdrankgebied zouden de light-drinkers zichzelf weer andere uitspattingen veroorloven.
Beloningscentrum
En dan is er het hersenonderzoek, zoals dat van Van Opstal zelf. Hersenen in het algemeen en energiehuishouder de hypothalamus in het bijzonder worden minder actief als ze suiker krijgen. Ook het beloningscentrum in het zogeheten ventrale tegmentum reageert. Geef je in plaats daarvan de zoetstoffen sucralose of allulose, dan reageert wél het hersengebiedje dat je smaak waarneemt (de insula), maar niet de hypothalamus en het ventrale tegmentum. En die insula gaat niet over energiehuishouding. Je fopt je tong dus wel met namaaksuiker, maar niet de stukjes van je brein die ervoor moeten zorgen dat je vervolgens minder eet. ‘Je brein kan er niks mee’, vat Van Opstal het samen: ‘Je probeert jezelf te foppen, en dat lijkt niet te lukken.’
Betekent dat nu dat je beter echte cola kan drinken? ‘Ik bestel dat, in elk geval’, zegt de medisch biologe, alhoewel ze zich haast om te zeggen dat ze geen echte voedingsadviezen wil geven. Het advies dat je krijgt, hangt af van wie je het vraagt. De hersenonderzoeker zegt echt, de obesitasonderzoeker en de tandarts zullen light adviseren.
In Nederland heeft het Voedingscentrum de ondankbare taak om al die meningen samen te vegen en er vervolgens iets verstandigs over te zeggen. ‘Als je op je gewicht wil letten, kun je light-frisdrank drinken’, zeggen ze zuinigjes op hun website. Maar liever niet: ook light-prik staat nadrukkelijk niet in hun Schijf van Vijf. Of, zoals Van Opstal het ook zegt: ‘Eigenlijk moet je gewoon water drinken.’