Hoewel er al jaren van oplopende economische en internationale spanningen waren, werd er medio 1939 nog keihard getraind op studentenroeivereniging Njord: de vereniging zou Nederland zelfs gaan vertegenwoordigen op de Europese Kampioenschappen op de Amsterdamse Bosbaan.

Maar het EK, dat op 2 september zou beginnen, werd op het laatste moment afgelast. Een dag eerder was Duitsland Polen binnengevallen, waarmee het startsein werd gegeven voor de Tweede Wereldoorlog. Een paar dagen daarvoor, op 28 augustus 1939, werden de eerste mannen al onder de wapenen geroepen. Dat was direct merkbaar op Njord: het aantal wedstrijdroeiers nam snel af en het bestuur halveerde. Njord ging dicht, terwijl een deel van de leden zich verenigde en in het verzet ging.

75 jaar na het eind van de Tweede Wereldoorlog besloten acht leden en oud-leden een boek te schrijven: Njord in de oorlog. ‘We hadden al uitgebreide lustrumboeken, er waren al veel verhalen’, vertelt oud-lid en mede-auteur Helma Neppérus (70). ‘Maar er moest nog meer zijn, dachten we. En die verhalen moesten vervolgens worden samengebonden.’

Groot risico

Mede-auteur Willem Ballieux (23, geschiedenis): ‘Toen zijn we met acht man aan de slag gegaan. We zijn Leidse en Haagse archieven ingedoken, evenals musea zoals het Engelandvaardersmuseum.’

Neppérus vindt het belangrijk om aandacht aan de oorlog te blijven schenken. ‘Die moet niet vergeten worden. Vrijheid is van wezenlijk belang in deze wereld. Jongere mensen, zoals studenten en scholieren, moeten daarvan op de hoogte blijven.’

Het resultaat is een honderd pagina’s tellend boek met verhalen over bestuursleden die Njord overeind probeerden te houden, protesterende hoogleraren en Engelandvaarders. Over die laatste groep gesproken: Njord kende veel heldhaftige leden. Ongeveer 25 van hen probeerden naar Engeland te komen om van daaruit een bijdrage te leveren aan de strijd tegen de Duitsers.

Dat was een gevaarlijke onderneming: wie de kortste route nam, over de Noordzee, liep groot risico Engeland nooit te bereiken. Er zijn 430 pogingen geteld en daarvan zijn maar 175 personen in Engeland aangekomen, de anderen verdronken of werden opgepakt door de Duitsers.

Tachtig repen chocolade

Toch ondernam Njord-lid Anton de Haseth Möller verschillende pogingen om vanuit Nederland naar Engeland te komen. De oorlog was nog maar net begonnen of hij besloot als Engelandvaarder in het verzet te gaan. Op 14 mei 1940 deed hij een eerste poging met een vissersschip vanuit IJmuiden. Die mislukte. Daarna probeerde hij het vanuit Katwijk, maar ook daar wilden vissers hem niet naar Engeland brengen.

Een inventievere manier bedacht hij samen met Karel Michielsen, Jan Meritz en ene Joost (achternaam niet bekend). Voor dertig gulden kochten ze twee kano’s die ze naar Njord peddelden. Bootsman Henrik de la Bije van Njord bevestigde de kano’s aan elkaar en schilderde ze in een onopvallende kleur.

Uit het boek: ‘Als reddingsgordels werden opgepompte autobinnenbanden in de punt van elke kano gestopt met hoosblikjes, sponzen en wat kussens. Ten slotte bevestigden ze aan het open bovengedeelte van de kano’s vier stukjes zeil, die tot hun middel reikten en bedoeld waren om het overstromende water tegen te houden. Als proviand namen ze vier Edammer kazen mee en tachtig repen chocolade.’

Maar ook dit plan strandde op 3 september 1940 in de Noordwijkse duinen: er bleken Duitse militairen te zitten.

Triest verlies

Raadzamer was het om over land te reizen, via Frankrijk naar Spanje en Portugal. Pas van daaruit was het verstandig het ruime sop te kiezen, naar Latijns-Amerika, New York, Canada, of Engeland. Die laatste bestemming kostte de meeste tijd: Engelandvaarders deden er gemiddeld een jaar over voordat ze er arriveerden. Al die tijd lag er gevaar op de loer: overal kon je worden opgepakt door de Duitsers en dreigde de gevangenis of het concentratiekamp.

Olympisch roeier en Njord-lid Ernst de Jonge is een van de Engelandvaarders voor wie het niet goed afliep: in 1944 werd hij gevangengenomen door de Gestapo. De Jonge zou zijn overleden op weg naar kamp Mauthausen, maar volgens Neppérus is dat niet helemaal zeker.

‘Zijn lichaam is nooit gevonden. Er gaan verhalen dat hij in Polen is omgekomen, maar andere verhalen zeggen dat hij op weg naar een concentratiekamp in Duitsland is overleden. Ik kende zijn broer (Marien de Jonge, red.), die zat daar enorm mee. Hij kon er nooit een punt achter zetten, dat is erg triest.’

Om Ernst te gedenken, heeft Marien op honderdjarige leeftijd nog een plaquette aan Minerva geschonken. Ernst was voorzitter geweest van wat toen nog het Leidsch Studenten Corps was. ‘Een jaar na dat geschenk is Marien overleden.’

Moedig

Van de Olympische ploeg waarvan De Jonge deel uitmaakte, heeft maar één persoon de oorlog overleefd: meneer Hardeman. ‘Dat was zwaar voor hem’, weet Neppérus. ‘Hij had zelf niet voor het verzet gekozen, maar dat kun je iemand ook niet kwalijk nemen. Hij bleef zijn leven lang nog naar Njord komen, dat vond ik heel moedig.’

Intussen was het voor de in Leiden achtergebleven leden een vreemde tijd. De sociëteit was voor het eerst in de geschiedenis dicht, de leden konden niet meer roeien en samenkomen. Studenten zochten elkaar toen meer op in de studentenhuizen. ‘De vriendschappen in de huizen versterkten daardoor’, zegt Neppérus.

Boten verstoppen

Het bestuur was echter nog elke dag aanwezig op de sociëteit, die ze als een fort bewaakten tegen de Duitsers, vertelt Ballieux. De vrees bestond dat zij Njord zouden opheffen, en dat ze de roeiboten zouden inpikken. Die waren toen namelijk nog van hout en dus makkelijk te verbranden.

Daarop besloot het bestuur alle boten te verstoppen: bij houthandel Noordman aan de andere kant van het Galgewater, bij vrouwenroeivereniging De Vliet en bij burgervereniging Die Leythe.

Pas na de oorlog zouden ze naar Njord terugkeren. De kogelgaten in sommige boten zouden de leden nog lang blijven herinneren aan de oorlogsjaren.