De grootste verwachtingen voor vrouwen in dorpjes in China zijn altijd dezelfde geweest: ga naar de universiteit, vind een vaste baan en ga daarna trouwen en je wijden aan je gezin. Maar ik heb een route gekozen die volgens mijn familieleden en verwanten behoorlijk afwijkt van de gebaande paden: van een dorp naar de stad, van afgestudeerde masterstudent naar PhD-kandidaat, van China naar Nederland, van mijn hele leven single zijn naar een Nederlandse vriend hebben.

In de wereld van nu klinkt dit misschien niet als een uitzonderlijk succesverhaal – maar in mijn geboortedorp is de omvang van mijn reis voorpaginawaardig. De reacties liepen behoorlijk uiteen en toonden iets diepers: namelijk dat, hoewel mijn pad in de huidige geglobaliseerde wereld volstrekt normaal is, vanaf het moment dat je buiten de norm treedt, je al te ver gaat.

Ik wist niet hoe ik aan mijn ouders moest vertellen dat ik een Nederlandse man aan het daten was. Ik had nog nooit een relatie gehad en om opeens aan te kondigen dat ik niet alleen een vriend heb, maar dat hij ook een buitenlander is, was een mokerslag voor mijn ouders. Voordat ik in het buitenland ging studeren had mijn vader mij uitdrukkelijk verboden om me daar voorgoed te vestigen. Dat ik nu opeens een buitenlandse vriend had, leek erop te duiden dat ik er zou blijven. 

Dus besloot ik voorzichtig af te tasten. Ik postte een foto van ons samen op sociale media. Kort daarna stuurde mijn vader mij een bericht: ‘Is dat jouw vriend?’
‘Ja’, antwoordde ik.

‘Haakneuzige buitenlander’

Overmand door paniek probeerde ik hem te bellen – om uit te leggen dat het hebben van een buitenlandse vriend niet betekende dat ik hen zou verlaten; dat dit elkaar niet uitsluit. Maar hij nam niet op. Twee keer niet.

Via de beveiligingscamera in de woonkamer zag ik zijn reactie: geschrokken, uit zijn doen, terwijl hij tegen mijn moeder zei: ‘Ze heeft iets met een haakneuzige buitenlander!’ Alsof zijn wereld in elkaar stortte.

Uiteindelijk nam mijn moeder de telefoon op. Snikkend probeerde ik uit te brengen dat het niet uitmaakte waar ik woonde – ik zou altijd voor hen zorgen als ze oud werden. Mijn moeder zei, opvallend kalm: ‘Waar huil je om?’ Ik heb haar altijd gezien als een opgewekte ‘analfabete filosoof’. Haar eerste reactie was dan ook heel praktisch: ‘Dan moet je maar twee kinderen krijgen – eentje voor jullie, en eentje voor ons.’ Voor haar was het een volkomen redelijke transactie. 

Voor veel plattelandsouders van haar generatie zijn ‘het voortzetten van de familielijn’ en ‘kinderen hebben die voor je zorgen op je oude dag’ heilige plichten. Als je keuzes in strijd lijken met deze kernverwachtingen, loop je het risico te worden bestempeld als bù xiào (不孝) – niet-loyaal – een ernstige morele zonde in onze cultuur.

Mijn vader bleef maandenlang somber. Pas nadat zijn vrienden hem hielpen de situatie vanuit een ander pers­pectief te bekijken, begon hij schoorvoetend mijn vriend te accepteren. Natuurlijk deed het pijn om van mijn neef te horen dat mijn ouders diep vanbinnen nog steeds hoopten dat ik met iemand uit het dorp zou trouwen – of, beter nog, een man zou vinden die bij de familie zou willen inwonen.

Schuldgevoel

Later begon ook mijn tante – die zelf ook ver van huis is getrouwd – me een schuldgevoel aan te praten. ‘Je hebt een buitenlandse vriend. Wat moeten je arme ouders als ze oud zijn? Heb je daar wel eens over nagedacht? Ze hebben alleen jou. Je broer is gehandicapt en kan niet voor zichzelf zorgen. Jij was hun enige hoop. Hoe kun je dan zo wreed zijn?’

Ik antwoordde simpelweg met ‘oh’, niet van plan om mijn energie te verspillen aan discussies. Dergelijke preken zijn normaal bij familieleden. De meesten hebben een beperkte opleiding en begrijpen niet hoezeer onze wereld kleiner is geworden door de technologische ontwikkeling. Ze hebben ‘kinderlijke gehoorzaamheid’ vervormd tot een voort­durend schuldgevoel tegenover ouders – een schuldgevoel dat ze beschouwen als een legitiem middel om jongeren die vrijheid en zelfontplooiing nastreven, in toom te houden.

Ondanks hun gebrek aan scholing beheersen ze allemaal hetzelfde script tot in de puntjes. Er zit zelfs een zelfvoldane trots in hun morele berispingen, alsof ze daarmee een soort kosmische orde herstellen.

En dan zijn er nog de familieleden die meteen beginnen over kinderen: ‘Het wordt tijd dat je kinderen krijgt! Niet voor jezelf, maar voor je ouders. Voor je broer. Wees niet zo egoïstisch.’ Hun hoop is dat mijn toekomstige kind op een dag voor mijn gehandicapte broer zal zorgen. 

Mijn reactie was fel: ‘Als zijn zus kan ik die verantwoordelijkheid op me nemen. Maar ik breng geen kind ter wereld met dat als doel. Een kind moet uit liefde geboren worden, niet uit plicht en het moet opgroeien tot een vrij en zelfstandig mens.’

Ze kunnen dat niet bevatten. Voor hen ben ik iemand die te veel heeft geleerd en daardoor haar menselijkheid is verloren. Aanvankelijk begreep ik hun fixatie niet. Maar uiteindelijk veronderstelde ik: door mij een morele verplichting aan te praten om kinderen te krijgen, proberen ze ook zichzelf te beschermen. Want als ik zou besluiten niet voor mijn broer te zorgen, zijn zij de ‘volgende in de rij’ en dan zal de samenleving hén verantwoordelijk houden.

Geen eigen wil

In hun wereldbeeld heeft een ongeboren kind geen eigen wil. Zodra het geboren is, maakt het deel uit van een morele transactie: opgevoed door de familie, en dus verplicht om die investering terug te betalen, zonder weerstand, zonder klacht.

Toen ik voor het eerst met mijn vriend terugkeerde naar China, stelden mijn jeugdvrienden een reünie voor. We waren samen opgegroeid op hetzelfde schoolplein – onze ouders waren leraren en collega’s – en we zagen elkaar vaak tijdens de schoolvakanties. Maar naarmate we ouder werden, verwaterden die banden.
Nu wilden ze afspreken, meer uit nieuwsgierigheid naar mijn ‘buitenlandse vriend’ dan uit oprechte vriendschap.

Ik sloeg de uitnodiging af, ook omdat ik me zorgen maakte dat mijn vriend moeite zou hebben met de agressieve drankcultuur die zulke bijeenkomsten vaak kenmerkt. In onze groepschat schreef ik: ‘Ik heb geen goede herinneringen aan alcohol – mijn vader werd vaak dronken en kreeg dan ruzie met mijn moeder – dus ik geef de voorkeur aan een eenvoudig diner, zonder zwaar drinken.’

Een van hen antwoordde: ‘Wie heeft er wél goede herinneringen aan alcohol? Doe niet alsof jij zo bijzonder bent.’ Ik reageerde: ‘Mijn vriend drinkt af en toe, maar niet zoals men hier drinkt. Hij kan daar waarschijnlijk niet goed tegen.’ Een ander mengde zich in het gesprek: ‘Als je in China bent, doe dan zoals de Chinezen doen. Waarom doe je zo hooghartig?’

Op dat punt was de discussie al geëscaleerd – en we zaten nog niet eens aan tafel. De bijeenkomst ging uiteindelijk ook niet door. Mijn houding werd gezien als bù jiaˇng yì qì (不讲义气)  – een gebrek aan loyaliteit tegenover vrienden en sociale kringen. Die vorm van trouw betekent: altijd solidair zijn met de groep, door dik en dun – zonder vragen te stellen. Maar ik geloof: wie je echt begrijpt, heeft geen uitleg nodig. En wie wél uitleg eist, hoort bij een wereld die je al achter je hebt gelaten.

Beklemming

Misschien worden al deze reacties versterkt doordat ik een Nederlandse vriend heb, maar in werkelijkheid is de druk van familie en verwanten er altijd geweest – alleen in een andere vorm, met even beklemmende traditionele verwachtingen. Mijn vader zei ooit: ‘Als je broer gezond was, zou je vrij zijn om te gaan en staan waar je wilt. Maar deze situatie is moeilijk.’

Ik kon het niet laten me af te vragen: als mijn broer gezond was, zou hij dan niet ook zijn eigen leven willen leiden? En van wie zouden ze dan verwachten om achter te blijven? In hun angst voor het onvoorspelbare pad dat ik bewandel, restte nog maar één reflex: de controle terugpakken, de vertrouwde orde herstellen, mij weer ‘in het gareel’ krijgen.

Zo kwam ik tot een pijnlijk besef: in het dorpje waar ik opgroeide had iedereen zijn eigen perspectief en zijn eigen belang in mijn verhaal – en verwachtte loyaliteit op een manier die hen uitkwam. Maar weinigen leken zich werkelijk om mij te bekommeren of te beseffen hoe ik me voelde.

De afgelopen jaren heb ik voortdurend met spanning en verscheurdheid geleefd. Aan de ene kant werd me door alle reacties pijnlijk duidelijk dat ik voor mijn eigen vrijheid moet kiezen. Aan de andere kant kan ik het schuldgevoel en de onrust niet van me afzetten als ik zie hoe mijn ouders worstelen met de consequenties. Uiteindelijk zijn het mensen zoals ik – die gevangen zitten tussen zichzelf zijn en erbij horen – die geen ruimte hebben om gewoon te bestaan.

Luyao Huang is promovendus bij het Interfacultair Centrum voor Lerarenopleiding, Onderwijsonderzoek en Nascholing (ICLON) aan de Universiteit Leiden