Het is een zomerse dag in een Oekraïense stad. Op straat loopt een vrouw, ze draagt een handtas, er is een reclamebord te zien. Het lijkt een alledaags tafereel.

BAM!

Plots is er een enorme explosie, het beeld schokt door de inslag van een Russische raket. De vrouw overleeft de klap ternauwernood.

Het volgende beeld is een krappe schuilkelder ergens in een dorpje op het platteland. Er klinkt een luchtalarm. Tegenover een groepje mensen in de kelder staat een groot aantal weckpotten met voedsel. De kijker staat zelf midden in de ondergrondse ruimte, beleeft het claustrofobische gevoel mee. De mensen die de Russische bombardementen proberen te overleven, staan om je heen. Je hoort ze ademen.

Zo begint de virtualreality-film Shelter van de Nederlandse regisseur Sjors Swierstra en co-regisseur Ivanna Khitsinska uit Oekraïne, die is geproduceerd door de Amsterdamse studio ScopicLabs. De film is te zien op het Just Peace Festival in Den Haag. In het gebouw aan de Schouwburg-straat van de Universiteit Leiden worden kijkers van 16 juni tot en met 22 juni naar de kelder geleid waar ze een VR-bril en koptelefoon krijgen en vervolgens zestien minuten in Oekraïne zijn.

De film toont verschillende schuilkelders. Je ziet een bunker waar twee militairen in volledige gevechtsuitrusting voor hun stapelbed staan. Omdat je haast naast ze staat, zijn bevreemdende details goed te zien. Op het kogelvrijevest van een van de soldaten zit een sticker van Grogu, de ‘Baby Yoda’ uit de Star Wars-serie The Mandalorian. Het schattige wezentje detoneert met de Kalasjnikov die zo dichtbij is dat je hem haast kan grijpen.

Hoogzwanger

In de kelder van het kinderziekenhuis van Kyiv liggen zwangere vrouwen op bedden. ‘Ik vind dat een heel mooie scène’, zegt Swierstra. ‘Ik heb zelf ook twee kinderen, dus ik weet hoe spannend het is als je partner hoogzwanger is. Deze vrouwen zijn alleen, want hun mannen zijn aan het vechten voor hun gezin of gesneuveld. De verpleegster stelt ze met zoveel zachtheid en tederheid gerust. Dat is een tone of voice die ik ook ken: alles komt goed.’

Het idee voor de film kwam een aantal weken na de inval in februari 2022. ‘Ik sprak met Justin Karten van ScopicLabs over de plannen die zij hadden voor een meer ingewikkeld VR-project in Oekraïne. Ik stelde toen voor het simpel te houden. In de metro van Kyiv waren mensen aan het kamperen omdat ze moesten schuilen voor luchtaanvallen. Als je daar nu een camera neerzet, is dat enorm indrukwekkend. Door het 360-beeld word je ondergedompeld in de omgeving.’

‘We vingen thuis twee Oekraïense vluchtelingen op’, vertelt Erik Jan Bijvank van ScopicLabs. ‘Een moeder en haar zoontje. Heel toevallig hadden deze mensen contact met Babylon’13, een filmgenootschap in Kyiv waarmee we zijn gaan samenwerken. Zo ontstond ook het contact met Khitsinska. Zij is producent en heeft ons voorgesteld aan Oekraïense cameramensen, geluidsmensen en researchers.’

Zij kreeg een steeds grotere rol. Op een bepaald moment was het voor de mannelijke filmers te gevaarlijk om naar de frontlinie te gaan omdat zij gerekruteerd kunnen worden om zelf te gaan vechten, vertelt Swierstra. ‘Toen heeft Ivanna gezegd: “Ik ga het zelf doen.” Ze pakte de camera en leerde zichzelf filmen. Ze heeft in dorpjes vlak bij het front de mooiste scènes gedraaid en kreeg de rol van co-regisseur.’

Swierstra ging zelf ook naar Oekraïne. ‘We zijn in Lviv, Kharkiv en Kyiv met de Oekraïense crew naar allerlei schuilkelders gegaan, zodat je de variatie ziet. Soms is het een kelder, of een parkeergarage, maar het kan ook een heel mooie locatie zijn waar bijvoorbeeld een opera wordt opgevoerd. We hebben zelf ook het luchtalarm meegemaakt en gezien hoe schuilkelders gevuld raken met mensen. Dat was wel belangrijk om te ervaren als je zo’n film wil maken.’

‘Eén keer schrokken we om drie uur ’s nachts wakker van het luchtalarm. En dan vraag je je af: moet ik nu naar de kelder? Moet ik iets meenemen? Hoelang gaat dat duren? Dat is heel onwerkelijk. Ik heb daar misschien een uurtje gezeten en toen was het weer over. Voor ons viel het allemaal mee.’

Voor de Oekraïners duurt de ellende al meer dan drie jaar. ‘Sinds de start van de invasie is het luchtalarm in het land 60.806 keer afgegaan en zijn 15.438 explosies geteld. In het eerste jaar van de oorlog hebben kinderen gemiddeld veertig dagen in een schuilkelder doorgebracht. Dat vind ik heel heftig. Wat doet dat met je geest, ook op lange termijn? Wat zeg je tegen een kind als je boven bommen hoort vallen?’

Dat een aanval elk moment kan plaatsvinden, maakt het nog beangstigender, zegt Swierstra. ‘Midden in de nacht; als je ochtends boodschappen gaat doen of als je met je kind naar het ziekenhuis moet. Het is echt een terreurcampagne.’

De regisseur vindt het mooi dat de film wordt vertoond in de kelder van het gebouw aan de Schouwburgstraat. ‘Het is heel interessant dat het daadwerkelijk onder de grond is, want dan gaat de fysieke omgeving en die virtuele beleving in elkaar overlopen. Een kelder heeft een bepaald soort atmosfeer, luchtvochtigheid en akoestiek. Je duikt de duisternis in.’ Buiten de installatie staan tv-schermen en wordt een kaart van Oekraïne getoond waar realtime is te zien waar in het land het luchtalarm afgaat.

‘De film moest geen war porn worden’, zegt Bijvank, en dat is Shelter ook niet. Er zijn fragmenten die licht scheppen in de duisternis van de kelders. Een orkest treedt op en er wordt gedanst in een van de ondergrondse schuilplaatsen. Schoolkinderen komen uit de schuilkelder als het sein veilig eenmaal is gegeven. Een van hen gaat in het doel op het voetbalveld staan. De wedstrijd gaat gewoon weer verder.

‘Het leven gaat door, ook al is het ondergronds’, zegt Swierstra. ‘En juist dat palet aan ervaringen is belangrijk om te laten zien. Er is pijn, rouw, verdriet en angst, maar ook vrolijkheid, mensen maken muziek en er worden baby’s geboren. Geluk is er nog steeds.’

‘Het is met de mensen daar gemaakt en deels voor de mensen daar’, aldus Bijvank. ‘We moeten niet vergeten wat daar gebeurt en waar we hier ook voor moeten waken. We kunnen niet rustig achteroverleunen.’

Shelter, 16 t/m 20 juni, Gebouw Schouwburgstraat, Den Haag