‘Toen de Krim werd geannexeerd in 2014, struikelde ik als student over de tegenstrijdige berichten’, vertelt Sophie Vériter. ‘Ik deed onderzoek naar de situatie en merkte dat de berichtgeving niet overeenkwam met wat er echt gebeurde. Dat was mijn eerste ervaring met desinformatie en propaganda online.’

Het moment was ook een wake-upcall voor de Europese Unie. ‘Na de annexatie van de Krim ging de EU echt werk maken van de strijd tegen desinformatie. Zo werd de eerste taskforce opgericht binnen de Europese Dienst om Russische propaganda aan te pakken, iets wat normaal op het niveau van lidstaten gebeurt.’

Die reactie is volgens Vériter laat. ‘We waren echt niet voorbereid destijds, maar ik moet zeggen dat de EU van die fout heeft geleerd.’ Met de covidpandemie scherpte de EU de regels omtrent desinformatie verder aan. ‘Dat was een tweede wake-upcall. De taskforce die zich bezighield met het monitoren en factchecken van desinformatie had nauwelijks impact op het publiek. Ook konden platforms vrijwillig gedragscodes ondertekenen, maar bij overtredingen daarvan bleven sancties uit.’

Veiligheid

Toen vrijblijvendheid niet bleek te werken voerde de EU de Digital Services Act in. ‘Deze wet legt platforms ook veel verplichtingen op om maatregelen te nemen om desinformatie en online propaganda te voorkomen.’

Maar nadat Rusland Oekraïne binnenviel in 2022, is de EU wat de promovendus betreft doorgeslagen. ‘De EU legde toen een verbod op op Russische staatsmedia als RT en Sputnik. Media verbieden is echt ongekend, hoe slecht ze ook zijn. Je beperkt hiermee namelijk de informatie- en persvrijheid en dat past volgens mij niet bij waar de EU voor staat. Daarnaast is de vraag nog of het wel legaal is om dit te doen. Deze beslissing werd door Nederlandse internetproviders aangevochten bij het Europees Hof van Justitie.’

Bovendien is de maatregel ‘volkomen ineffectief’, vindt Vériter. ‘Mensen kunnen die sites nog steeds bezoeken met een VPN en wat de Russische staatsmedia publiceren, wordt nog steeds doorgegeven aan niet verboden media. Je kunt die informatiestroom niet tegenhouden. Het is echt alsof je de oceaan probeert te stoppen met een soort pleister.’

De EU kon deze maatregel nemen doordat desinformatie werd geframed als een veiligheidsdreiging. ‘Voor lidstaten is het veel makkelijker om steun te krijgen voor beleid, als ze het probleem presenteren als een veiligheidsdreiging. Dat zie je ook bij migratie: dat is geen veiligheidsprobleem op zich, maar dat is het wel geworden omdat politici en beleidsmakers er zo over praten. Dat gebeurt nu ook bij desinformatie.’

Dat ligt anders voor de Baltische staten. ‘Zij zien desinformatie wel als een veiligheidsprobleem, omdat ze eerder door de Sovjet-Unie zijn binnengevallen. Ze dragen een historisch trauma van hoe Russische propaganda hun onafhankelijkheid en vrijheden ondermijnde.

Bovendien is een groot deel van de bevolking Russischtalig en heeft toegang tot Russische media die propaganda verspreiden. Voor hen is de dreiging reëel, maar voor landen als Nederland niet. Toch neemt de EU die Baltische angst als uitgangspunt.’

Kloof

Maar die angst heeft volgens Vériter ook een schaduwzijde. ‘Als je een probleem presenteert als een veiligheidsdreiging, wek je de indruk dat het gaat om een noodsituatie. Daarmee kun je de normale wetgevingsprocedures omzeilen, en dat gaat ten koste van transparantie, verantwoording en controles. Besluiten worden sneller genomen, achter gesloten deuren en zonder inspraak van het publiek. Zodra iets als “veiligheidsdreiging” wordt geframed, lijkt opeens alles geoorloofd.’

Daardoor vergroot de kloof tussen burgers en instellingen, vreest Vériter. ‘Je sluit het publiek uit van het debat en van de democratische besluitvorming. Dat is problematisch, want je bepaalt hoe hun informatie-universum eruitziet, zonder hen daadwerkelijk bij die beslissing te betrekken.’

Een ander risico is dat andere landen dit voorbeeld van de EU zullen volgen. ‘Wat de EU doet, wordt internationaal vaak gezien als de norm. Israël heeft inmiddels ook bepaalde media verboden onder het mom van veiligheid. De EU schept zo een bepaald precedent.’

Uit onderzoek blijkt dat factchecken en debunken van desinformatie op de lange termijn niet effectief is, en Vériter is er niet van overtuigd dat media verbieden helpt. ‘Zogenoemd “pre-bunken” is wel effectief. Dus voorkomen dat mensen gemanipuleerd kunnen worden helpt wel. Mensen zijn geneigd informatie te geloven die ze als eerst hebben gehoord. Het is heel moeilijk om daarna nog onze gedachten over iets te veranderen.’

Dromen

Om daarvoor te zorgen moeten burgers het kritisch denkvermogen en de mediawijsheid vergroten. ‘Onderwijs is dus heel belangrijk. In Finland krijgen ze bijvoorbeeld op de basisschool les over hoe ze nepnieuws online kunnen herkennen. Ik denk dat elk EU-land dat zou moeten doen.

‘We moeten hier op mondiale schaal over nadenken. Het heeft weinig zin om te proberen iets te controleren waarover je geen controle kunt hebben. Staten stellen wel wetten op over informatie, maar informatie stopt niet bij landsgrenzen. Je kunt als Europa of de Verenigde Staten zoveel wetten verzinnen als je wilt, maar je kunt burgers niet beschermen tegen desinformatie als China niet meedoet aan de oplossing.’

Vériter erkent dat dit een utopie lijkt. ‘Maar ik ben een dromer. Ik geloof dat alles onmogelijk lijkt, totdat het gebeurt. Veel dingen die eerst ondenkbaar waren, werden na honderd jaar toch werkelijkheid. Informatiechaos is niet iets om bang voor te zijn, maar gewoon onderdeel van ons leven waarmee we moeten leren omgaan. En dat begint met wereldwijde samenwerking.’