De democratie in Nederland staat op het spel, betoogt Daan Roovers (1970). Ze is docent publieksfilosofie (bij de Universiteit van Amsterdam en Erasmus Universiteit Rotterdam), Eerste Kamerlid (GroenLinks-PvdA), was Denker des Vaderlands en jarenlang hoofdredacteur van Filosofie Magazine. Woensdag promoveerde ze aan de UvA op haar dissertatie over publieke opinievorming in een digitale wereld.
U geeft volgende week de 54e Huizingalezing in Leiden, over de onder druk staande democratie. Staat die sinds u bent geboren meer dan ooit onder druk?
‘Ja. Er is een wereldwijde trend richting autocratisering. Democratieën, zoals de Verenigde Staten, leveren langzaam in aan slagkracht en betekenis doordat ze hun eigen tegenkrachten verzwakken, uithollen en ondermijnen. Ook in Nederland is dat gaande.’
Hebt u voorbeelden?
‘Het beste voorbeeld is het buiten werking stellen van het parlement om snel wetgeving te kunnen doorvoeren, zoals vorig jaar het voornemen van het kabinet om met een noodwet het asielbeleid aan te scherpen zonder dat sprake is van een noodsituatie.
‘Maar ook de voortdurende aanval van politici op de pers, zoals bezuinigen op de NPO en de aanvallende tweets van vicepremier Mona Keijzer op de NOS, is beslist een autocratische tendens. Hetzelfde geldt voor de manier waarop politici zich bemoeien met academische vrijheid.
‘Voorbeelden van kleine verzwakkingen zijn het systematisch verdacht maken van tegenkrachten, zoals het kaltstellen van actie- en protestgroepen en het stopzetten van subsidies voor ontwikkelingssamenwerking. Daar komt bij dat ook ons idee van wat een democratie is, afkalft. Dat kan de autocratisering versnellen.’
Wat is dat veranderende idee over democratie?
‘Dat degene die de wedstrijd – de verkiezingen – wint, het voor het zeggen heeft. Met 76 zetels heb je een meerderheid en de minderheid moet zijn mond houden. Maar dat is een heel armoedige en onjuiste opvatting.
‘Democratie bestond al vele eeuwen voordat er verkiezingen bestonden, bijvoorbeeld in het oude Athene waar burgers in volksvergaderingen overlegden. Democratie betekent dat een gemeenschap zichzelf bestuurt waarin iedereen evenveel te zeggen heeft.
‘In de achttiende eeuw, toen de parlementaire democratie ontstond zoals wij die nu kennen, klonk daarop al kritiek. De Franse filosoof Rousseau zei dat politiek nog meer een speeltje van de elite zou worden. Verkiezingen vond hij een instrument van de aristocratie om het volk de suggestie te geven dat het iets te vertellen heeft, maar in feite buiten de macht te houden. We zien inderdaad dat “het volk” er niet meer macht door heeft gekregen.’
Forum voor Democratie wil graag het bindend referendum invoeren.
‘Ja. Die hebben ook veel vrienden in Nigeria, las ik (doelend op het buitenlandse trollenleger om de verkiezingen in Nederland te beïnvloeden, red.).’
‘Momenteel ligt het correctief bindend referendum voor in de Eerste Kamer, een voorstel van de SP. Dat is een referendum over een wetsvoorstel dat al is aangenomen door de Eerste en Tweede Kamer, maar dat door de burgers kan worden herroepen.
‘Ik vind zo’n correctiemechanisme een goed idee, maar onder de voorwaarde dat het ministerie van Binnenlandse Zaken werk maakt van het tegengaan van manipulatie en desinformatie. Het risico van referenda is namelijk dat ze door hun binaire uitslag gevoelig zijn voor beïnvloeding en manipulatie van buitenaf. Daarom moet er eerlijke en transparante informatievoorziening zijn.’
Waar is de afkalving van de democratie begonnen?
‘Onze opvatting over wat een democratie is, heeft te weinig zuurstof gehad. Tachtig jaar vrede maakt het leven in vrijheid zo vanzelfsprekend, dat je het amper nog opmerkt, net als frisse lucht en water uit de kraan.
‘In de mediawereld is de Fortuynrevolte een absolute kentering geweest. De moord op Fortuyn was voor de pers een trauma. Omroepen en kranten vroegen zich af of ze hadden zitten slapen en niet kritisch genoeg waren geweest op de politieke cultuur. Rechtse meningen kregen veel meer ruimte. Vroeger zei men dat het aanbod op tv drie keer de Volkskrant was. Laatst zei Diederik Samsom (oud-PvdA-leider, red.) dat het nu vier keer De Telegraaf is.
‘Maar ook de zelfopvatting van de Nederlandse kranten en omroepen is veranderd. Die is steeds meer dat ze een platform voor meningen zijn. Het idee dat een journalist iets uitzoekt en dat zo goed mogelijk aan het publiek overbrengt, hebben wij veel meer verlaten dan de landen om ons heen. De Nederlandse media zijn extreem anti-elitair en huiverig om een educatieve rol te vervullen.’
Maar kwaliteitsmedia als NRC, de Volkskrant en het NOS Journaal bieden toch nog steeds nieuws en duiding?
‘Dat klopt, maar meningen krijgen over de hele linie meer aandacht, waardoor goede journalistiek minder invloed heeft op het publieke debat. Dat komt ook omdat verdienmodellen onder druk staan en media het met steeds minder mensen moeten doen. We zullen moeten accepteren dat de journalistiek aan impact heeft ingeboet.’
Waardoor is ons idee over democratie nog meer veranderd?
‘De rol van lobbygroepen is enorm toegenomen. Het parlement is verworden tot een lobbyvergaderclub. Elke partij heeft zijn eigen particuliere achterban, zoals ouderen en boeren. Ik zit in de Eerste Kamer met negentien fracties, vijf zijn afgesplitst. Dat is natuurlijk absurd.’
U gaat in uw lezing in op fair play. Wat is dat?
‘Historicus Johan Huizinga heeft het in zijn Homo Ludens (1938) over politiek als spel, niet in de zin van een game maar van een opvoering. Hij zegt dat alle interactie een vorm van spel is, bijvoorbeeld hoe verschillend politici voor en achter de schermen met elkaar omgaan. Volgens Huizinga moeten politici accepteren dat voor iedereen dezelfde spelregels gelden. Daarmee wilde hij het systeem van de democratie beschermen.
‘In de jaren tachtig verschilden politici weliswaar ook radicaal van mening, maar dat werd in de top van de partijen gepacificeerd. Van Agt, Wiegel en Den Uyl gingen heel hoffelijk met elkaar om. Nu is dat anders. Er is een polarisatie gaande van politici onderling die zich vertaalt naar de samenleving.’
Kunnen burgers ook iets doen om die fair play te bevorderen?
‘Eens in de zoveel jaar naar de stembus gaan zou een filosoof als Hannah Arendt onvoldoende vinden. Burgers zouden zich moeten uitspreken over hoe de samenleving moet worden vormgegeven en zich daar actief mee bemoeien. Dat kan al zijn: deelnemen aan de medezeggenschap van de universiteit of meedenken over de inrichting van het voetbalveld. Zo worden burgers meer betrokken bij het democratische proces en nemen ze daar verantwoordelijkheid voor.
‘Ik wil ook dat burgers zich goed informeren en zich niet alleen baseren op wat de algoritmes hen voorschotelen. Van burgers mag je verwachten dat ze niet gemakzuchtig zijn en zich willen inspannen om het verschil te snappen tussen feit en fictie.’
Is dat geen wensdenken? Het maatschappelijk debat gaat al jaren vooral over migratie, terwijl voor iedereen toegankelijke cijfers aantonen dat het probleem een stuk minder groot is dan sommige politici beweren. Toch stemmen veel mensen op juist die partijen.
‘De feiten zijn er wel, maar de tegenbeweging is heel krachtig. Als je wil weten hoe de wereld niet in elkaar zit, moet je op X kijken. Ik moet er als politicus met mijn collega’s harder aan werken dat de toxische algoritmes van de techbedrijven opgebroken worden. Daar hebben we Europa bij nodig.
‘Ook van de pers mogen we verwachten dat ze serieuze zelfopvattingen hebben en geen nepruzies gaan uitserveren. Toen Volt in de verkiezingscampagne niet over het klimaat in debat wilde met FvD, vond ik dat jammer, maar legitiem. Volt had eigenlijk moeten zeggen: “We komen wel, maar als de tegenpartij onzin verkoopt, moet de redactie ingrijpen.” Maar journalisten gooien liever alleen de bal in het spel en laten het de debaters zelf uitzoeken. Uit angst om links of partijdig gevonden te worden schrijven ze zichzelf uit het script. Ik vind dat ze zichzelf meer als hoeders van de rechtsstaat mogen opwerpen. De feiten centraal stellen is een goed begin.’
Daan Roovers, Wat op het spel staat. De grenzen van politiek en fair play. Huizingalezing Stadsgehoorzaal. Donderdag 11 december, 20 uur. Tickets € 18-24 via universiteitswebsite