Er zijn meer dan genoeg alleenheersers in de wereld, maar zelden noemen zij zichzelf een dictator. ‘Die term is niet populair’, zegt Frank Schaper (61), personal coach en schrijver van het boek Het Dictatorvirus. ‘Tegenwoordig wordt niemand meer formeel een dictator genoemd, maar veel landen worden erdoor geregeerd.’
Ooit was de term nog wél gangbaar. ‘Het is begonnen in het oude Rome, toen het nog een republiek was en geen keizerrijk’, vertelt Schaper, die gisteren de lezing ‘Hoe word je een dictator?’ gaf bij SIB, de studievereniging voor internationale betrekkingen. ‘Ze werden toen voor de duur van een jaar aangesteld en kregen de volmacht om te doen wat nodig was.’
Tegenwoordig doen dictators er niet alleen alles aan om zo lang mogelijk de alleenheerschappij te behouden, maar bereiken zij meestal ook op heel andere manieren de macht: door staatsgrepen, troonsopvolging of het beïnvloeden van de verkiezingen. ‘De vorige week overleden Robert Mugabe was bijvoorbeeld formeel de gekozen president van Zimbabwe, maar bij nieuwe verkiezingen wist hij de uitslag te beïnvloeden door zijn tegenstanders uit de weg te ruimen. Hij ging van held naar despoot.’
Een typisch staaltje schijndemocratie, dat al is terug te zien in de tijd van Jozef Stalin (1878-1953). ‘Die zei: "Het gaat er niet om wie er stemt, maar wie de stemmen telt."’
Schaper definieert een dictator als ‘iemand die de alleenheerschappij heeft of nastreeft’. Momenteel schrijft hij een boek over de Amerikaanse president Donald Trump, die wat hem betreft ook onder die definitie valt. ‘Ik zou hem zeker willen betitelen als dictator. Hij bezit alle kenmerken. Zo doet hij aan zelfverrijking, hij heeft geheimen, is goed in liegen en bedriegen, hij heeft altijd een verhaal om zijn handelen te rechtvaardigen en lijdt aan grootheidswaan. Hij ontstijgt de werkelijkheid door te denken dat hij zelf alles weet en geen advies van anderen nodig heeft, en noemt zich de grootste president die er ooit is geweest.’
Jammer voor Trump is dat de Verenigde Staten nog altijd een scheiding der machten kennen, vervolgt hij. ‘Maar je ziet dat Trump bezig is zijn macht op te rekken, bijvoorbeeld door zijn eigen mensen op allerlei posten te zetten die vervolgens loyaal moeten zijn aan hem, in plaats van aan de grondwet. Hij is al heel lang gewend als alleenheerser te opereren; toen hij zijn eigen onderneming had, hoefde hij ook aan niemand verantwoording af te leggen. Dat is hij niet gewend. Sterker nog, daar heeft hij weerzin tegen.’
Hoe word je een goede, dat wil zeggen effectieve dictator? ‘Dictators hebben altijd hun rolmodellen van wie ze de kunst afkijken’, zegt Schaper. ‘Zo werd Napoleon geïnspireerd door Alexander de Grote en Julius Caesar, en had Saddam Hoessein Stalin als voorbeeld.
‘Dat heeft Hoessein niet alleen ooit letterlijk gezegd, hij heeft echt van hem afgekeken welke stappen je moet zetten om in een eenpartijstelsel aan de macht te komen. Verder heeft een effectieve dictator een zekere mate van meedogenloosheid over zich, in combinatie met de eerder genoemde kenmerken.’
Schaper zelf is ook een tijd lang leidinggevende geweest, bij KLM. Werd hij zelf weleens gezien als een dictator? ‘Ik kon behoorlijk eigenwijs zijn, maar er zullen er weinig zijn die me een dictator zouden noemen.’
Al verlangde ook Schaper er stiekem weleens naar om af en toe helemaal alleen een belangrijke beslissing te nemen. ‘Dat heeft elke leider. Maar als je er langer over nadenkt weet je dat dat helemaal niet wenselijk is.’