'De kinderen zagen grauw van vermoeidheid’, vertelt Kinderombudsvrouw Margrite Kalverboer (62) over de bezoeken die zij vorig jaar april en oktober bracht aan de opvang van alleenstaande minderjarige vreemdelingen in Ter Apel. ‘De opvang is bedoeld voor vijftig kinderen, er waren er in oktober driehonderd.’

Voor dertig jongens en twee meisjes was er zelfs geen plek in het centrum zelf, aldus Kalverboer die vandaag een lezing geeft op het congres Kinderrechten en Migratie op de rechtenfaculteit. ‘Deze kinderen verbleven al drie dagen in de wachtkamer van de Immigratie en Naturalisatiedienst. Het kan dagen duren voordat je een bed krijgt. ’s Nachts sliepen ze op de stenen vloer of in de plastic stoeltjes. Ze kregen een klein fleecedekentje om zich proberen warm te houden.’

Verder was er onvoldoende te eten, schreef de verontruste Kalverboer in oktober in een brandbrief aan Eric van der Burg, de staatssecretaris voor Asiel en Migratie. ‘Ze poetsen op de wc met hun vingers hun tanden en er is geen douche. En wat stressverhogend is, er is niemand die hen kan vertellen hoe lang het gaat duren voordat er wel plek voor ze is.’

Een van de meisjes had nog geen bandje om haar pols waaruit blijkt dat je in de aanmeldingsprocedure zit, zegt Kalverboer. ‘Alle andere kinderen hadden die wel. Ze had in drie dagen nog niemand gesproken. Deze kinderen komen vaak uit oorlogsgebieden, hebben mogelijk met mensenhandel, misbruik en mishandeling te maken gehad en dit is dan je entree in Nederland.’

Paniek en desoriëntatie

De Kinderombudsvrouw sprak met een jongen uit Afghanistan die naar Nederland was gekomen. ‘Onderweg was zijn telefoon door iemand van hem afgenomen. Hij maakte zich zorgen over zijn zus, kon geen contact met haar krijgen. Als hij ’s nachts wakker werd wist hij niet hoe laat het was. Die jongen was in paniek en totaal gedesoriënteerd.’

De mensen die de leiding hebben in het centrum, ‘die dat overigens met de beste bedoelingen doen’, maken de kinderen overdag niet meer wakker. ‘Want er is niets te doen.’

De kinderen hebben geen ritme meer waardoor de desoriëntatie alleen maar toeneemt. Ze gaan steeds meer piekeren. Als je kinderen gek wil maken, moet je dat vooral op deze manier doen.’

Want dat is de pijnlijke conclusie die Kalverboer trekt over hoe we naar Nederland gevluchte kinderen en volwassenen opvangen. ‘De manier waarop we dat nu doen is schadelijk. We stapelen risicofactoren.

‘Als je iets negatiefs in je leven meemaakt, kom je daar als mens meestal wel weer overheen.’ Maar als negatieve zaken blijven opstapelen dan kan dat leiden tot zulke ernstige psychische problemen dat het heel moeilijk wordt om daar weer uit te komen zonder behandeling. ‘Op dit moment zitten we wel in deze situatie. We maken zoveel kapot, ook bij de kinderen en hun ouders die hier wel mogen blijven.’

Kalverboer houdt zich al sinds 2002 bezig met kinderrechten, onder andere als bijzonder hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen, en werd in 2016 Kinderombudsvrouw. ‘Toen schreven we al dat het zo slecht ging met de asielopvang. We zijn nu ongeveer zeven jaar verder, en het is alleen maar slechter geworden. Vluchtelingen komen slechter uit de opvang dan toen ze erin gingen. Als we hiermee doorgaan, krijgen we mensen in onze samenleving die op zo’n grote achterstand beginnen dat het heel moeilijk is om die nog goed te maken.

Ook voor asielzoekers die Nederland uiteindelijk niet in mogen is dit fnuikend. ‘Mensen zijn zo beschadigd, dat het ook moeilijker voor hen wordt om terug te keren.’

Radicale verandering is dan ook nodig, vindt Kalverboer. ‘De oorzaak van de problematiek is dat we de procedure leidend laten zijn in asielbesluiten. De procedure is nu opgeknipt in allemaal kleine stukjes. Als de aanmeldprocedure is afgerond gaat een asielzoeker weer naar een volgende setting. Kinderen gaan van plek naar plek. Zitten veel te lang in de procedure. Dat heeft grote consequenties, want er is geen onderwijs maar wel veel stress.

Als je de mens vooropstelt, richt je de procedure heel anders in en de opvang wordt dan ook op een andere wijze aangepakt. ‘Steun kinderen: geef ze een opleiding. Help ze ook als ze niet mogen blijven met het vinden van werk en onderdak in het land van herkomst.

Ingegeven door angst

‘Diegenen die in dit systeem blijven volharden, moeten zich realiseren dat iedereen erbij gebaat is om vluchtelingen beter op te vangen. Langdurige opvang is niet alleen schadelijk maar ook heel duur. Je moet mensen juist een perspectief op ontwikkeling geven. Het kabinet en de hele politiek moeten het lef tonen om het beleid te veranderen.’

Een veelgehoord punt van kritiek op een humaner beleid is dat dit tot een grotere toestroom van vluchtelingen zal leiden. ‘Ik ben geen expert, maar ik vraag me af of dit echt zo is, of vooral is ingegeven door angst. Ik weet het niet. Er ligt naar mijn idee geen bewijs dat een ander beleid ervoor zorgt dat vluchtelingen andere keuzes maken.’

Klaverboer vindt ook niet dat vluchtelingen altijd het beste af zijn in Nederland, en ook niet dat zij altijd hier moeten blijven. ‘Als blijkt dat iemand na toetsing geen recht op verblijf heeft hier, dan moet je diegene alsnog helpen om zo goed mogelijk terug te kunnen keren.’

Vooralsnog is de politieke wil om het beleid te veranderen er nauwelijks. Het kost staatssecretaris Van der Burg bijvoorbeeld veel moeite om gemeenten zover te krijgen om mensen op te nemen. ‘De gemeenten kijken weg. Ook als het om mensen gaat die verblijfsrecht hebben gekregen.’

Kalverboer is er echter blij mee dat de in het asielakkoord voorgestelde nareisbeperking voorlopig in de ijskast is gezet. ‘Dat vond ik een heel slecht idee. Het oprekken van de wachttijd voor gezinshereniging is in strijd met het Kinderrechtenverdrag van de VN.’

Verschillende rechters hebben een streep gezet door dit plan maar de staatssecretaris is in beroep gegaan. ‘Ik weet wat het doet met kinderen. Zij missen hun gezin in bijvoorbeeld een opvangkamp in Turkije enorm. Dit beleid is zo kortzichtig en brengt weer extra schade toe.’

Er is veel angst en onbegrip als het gaat om vluchtelingen. ‘Alleen al het feit dat we ze “vreemdelingen” noemen heeft al weinig aaibaars. Die term geeft het gevoel van: “Daar blijven we maar een beetje bij uit de buurt”. Als mensen als groep worden gezien, dan is het makkelijker om je daarvan af te keren.

Agressie en seksueel gevaar

‘Vooral de angst voor de jongens is groot. Meisjes willen we nog wel beschermen, maar bij een jongen van vijftien is dat veel minder het geval. Al snel is er dan de associatie met agressie en seksueel gevaar.’

Toch ziet de Ombudsvrouw ook positieve ontwikkelingen. ‘Zodra een persoon een gezicht krijgt, komt er een andere reactie op gang. Als je vertelt over het lot van bijvoorbeeld de gedesoriënteerde Afghaanse jongen beginnen mensen horloges in te zamelen en worden er lesboeken en laptops naar Ter Apel gestuurd.

‘Onlangs had ik een overleg met het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA), en ik hoorde dat zij heel veel sollicitaties ontvangen. Mensen zetten zich graag in voor vluchtelingen. Daar tegenover staat inderdaad een groep die zegt dat alle problemen in Nederland zijn ontstaan door migranten en vluchtelingen. Daar heeft de politiek ook mee te maken.’

Er zijn ook voorbeelden van een menselijkere aanpak. ‘Onlangs was er de kwestie rond een jongetje van elf. Hij is in Nederland geboren, zijn ouders zijn twintig jaar geleden gevlucht uit Afghanistan. Zijn opa en oma wonen daar nog. De jongen is terminaal ziek en vroeg of hij hen nog een keer mocht zien. Het visum voor de grootouders werd afgewezen door de IND. De dienst vond de band niet zo sterk dat opa en oma naar Nederland mochten komen.

‘Dat gebeurde met de wetenschap dat 85 procent van de mensen uit Afghanistan die een visum krijgen in Nederland blijven. De IND wilde dat risico niet nemen. Wij hebben de dienst gevraagd of ze de belangen van de jongen mee wilden wegen in het besluit en hen uitgebreid geïnformeerd over het belang van het bezoek.’

De organisatie besloot de grootouders vervolgens toch toe te laten. ‘De directeur van de IND liet mij weten dat ze geen verblijfsrecht hebben aangevraagd en weer terug zijn gegaan naar Afghanistan.’