Het leven van Bertha von Suttner (1843-1914) liep lang niet op rolletjes. ‘Haar vader overleed vlak voor haar geboorte en haar moeder had te veel gegokt in het casino en was haar spaargeld kwijt’, vertelt universitair docent klinische psychologie Greta Noordenbos, die een boek schreef over de auteur, feminist en vredesactivist die in Nederland vrij onbekend bleef.

‘Haar moeder had ook geld gestopt in de geflopte opleiding van Bertha tot operazangeres.’ Helaas had zij onvoldoende zangtalent en leed ze ook nog eens aan verlammende plankenkoorts. ‘Bertha kon geen universitaire studie volgen omdat vrouwen destijds niet mochten studeren. Ze was echter zeer intelligent, belezen en kreeg toen ze jong was privéonderwijs van gouvernantes.’

Het lukte haar ook niet om voor haar dertigste een huwelijkspartner – en dat was oud in die tijd – te vinden. ‘De ene poging was nog rampzaliger dan de andere.’ Er moest wel brood op de plank komen. ‘Bertha werd gouvernante bij de adellijke familie Von Suttner. Bertha werd verliefd op Arthur, de jongste zoon van het gezin. Het was ondenkbaar dat hij met haar mocht trouwen omdat Bertha niet van hoge adel was. Na drie jaar kwam hun relatie aan het licht en ze verloor haar baan.’

Ze solliciteerde ze bij een rijke heer in Parijs die op zoek was naar een secretaresse. ‘Deze man blijkt de Zweedse dynamiettycoon Alfred Nobel te zijn. Bertha gaat niet voor hem werken, maar ze smeden een vriendschap die heel belangrijk zal blijken.’

dom gansje

Uiteindelijk trouwt Bertha in het geheim alsnog met Arthur. Het echtpaar maakt een opvallende keuze en vertrekt richting de Kaukasus. ‘Bertha had namelijk vriendschap gesloten met de prinses van Mingrelië, een gebied in het huidige Georgië. Ze woonden er negen jaar, gaven taalles en schreven artikelen en boeken. Bertha was een uiterst begaafd auteur.’

De kiem voor haar revolutionaire en vernieuwende anti-oorlogsboek Die Waffen nieder! (1889) werd daar gelegd. ‘Ze maken in de Kaukasus een oorlog mee tussen de Russen en het Ottomaanse Rijk. Het echtpaar zag de vreselijke gevolgen. Het boek is een gefingeerde autobiografie in romanvorm. Hoofdpersoon Martha verliest twee echtgenoten door de oorlog. De eerste sterft op het slagveld, de tweede wordt geëxecuteerd omdat hij een verrader zou zijn. ‘Bertha beschrijft de ellende zo realistisch dat sommige lezers dachten dat het haar eigen levensverhaal was. Ze werd regelmatig gecondoleerd met haar verlies. Mensen dachten dat ze inmiddels een derde echtgenoot had.’

In die tijd gingen vrijwel alle boeken over hoe mooi en eervol sterven op het slagveld was. ‘Martha, die zich aanvankelijk een “dom gansje” voelt, gaat fel tegen die ideeën in. De beschrijvingen van de oorlogsellende in de roman zijn zeer expliciet. ‘Gewonde mannen lagen nog uren in een poel van bloed, urine en modder voordat ze stierven. Ze smeekten om water en riepen niet “eer aan de keizer” maar om hun moeder.’

In een scène beschrijft ze een muur van op elkaar gestapelde lijken: een van de lichamen ‘leefde nog, maar zat ingeklemd tussen de andere “bouwstenen”, waarbij zijn armen bewogen, maar hij geen kant op kon’.

Noordenbos: ‘Bertha richtte zich niet alleen op het slagveld maar beschreef ook het moeten vluchten voor het oorlogsgeweld en de ontwrichting van de economie door de strijd.’ Ze pakte het nationalisme, de adel en de verstikkende macht van de kerk aan. ‘De roman is ook kritisch op de media die de bevolking ophitsten. Verder komt ze op voor vrouwenrechten en verzet ze zich tegen het steeds sterker wordende antisemitisme.’

Het boek werd een bestseller. Ze stuurde de roman ook naar Nobel. ‘Hij was enthousiast en is haar activisme zijn hele leven financieel blijven steunen.’ Hij was een opvallende bondgenoot. Zijn vader was wapenproducent geweest en zelf leverde Nobel dynamiet aan strijdende partijen.

Afschrikwekkend wapen

Wel hadden Bertha en hij verschillende ideeën over de te bereiken vrede. ‘Nobel zag afschrikking als oplossing: door de ontwikkeling van een enorm krachtig wapen zou niemand nog een oorlog durven beginnen.’ Bertha wilde conflicten juridisch oplossen. ‘Ze pleitte keer op keer voor een Permanent hof van Arbitrage waar geschillen tussen landen aan konden worden voorgelegd. Dat hof is er overigens, mede door Bertha’s inzet, in 1899 ook gekomen en is gevestigd in het Vredespaleis in Den Haag. Ik vind het jammer dat het niet veel meer power heeft gekregen.

‘Jammer genoeg heeft Nobel gelijk gekregen. De atoombom is tot op zekere hoogte het afschrikwekkende wapen waar hij over sprak. Hoewel er ondanks deze nucleaire dreiging nog tal van oorlogen zijn gevoerd. Poetin verwijst zelfs naar de mogelijke inzet van kernwapens; zeer verontrustend en alarmerend.’

Bertha en Nobel hebben elkaar maar drie keer ontmoet. Hun contact verliep vooral via brieven. ‘De laatste ontmoeting was in Zwitserland. Hij was toen al bezig met zijn testament en had prijzen bedacht voor natuurkunde, scheikunde, geneeskunde en literatuur. Vrede ontbrak nog en op aandringen van Bertha heeft Nobel dat toch geregeld. Zelf kreeg ze, als eerste vrouw, de prijs in 1905.’

Bommen als hagel

Privé had ze toen al de nodige ellende meegemaakt, ook in haar huwelijk. ‘Het echtpaar had een pleegdochter aangenomen. Deze vrouw ging een relatie met Arthur aan. Bertha werd helemaal buitengesloten. Dat deed haar heel veel pijn. De pleegdochter schreef vervolgens ook nog een boek over de affaire. Iedereen die dat las, wist dat het over hen ging.

‘In deze periode wilde Bertha er eigenlijk niet meer zijn: maakte haar testament al op en schreef afscheidsbrieven. Haar trouwe collega Alfred Fried heeft haar er weer bovenop geholpen. Arthur stierf in 1902, Bertha is hem altijd haar grote liefde blijven noemen.’ Zelf overleed ze een week voor het begin van de Eerste Wereldoorlog. ‘Ze had al de nodige ellende zien aankomen. In 1912 schreef ze het boek Die Barberisierung der Luft over het gevaar van allesvernietigende luchtaanvallen: bommen die als dodelijke hagel uit de lucht kwamen vallen.’

Haar vredesmissie is helaas niet geslaagd, treurt Noordenbos. ‘Er zijn heel veel nieuwe Bertha’s nodig om vrede te bereiken. Ik zie een sprankje hoop. Jongeren zijn heel veel bezig met klimaat, en dat is prachtig. Wat mij betreft komen er nog meer Greta’s. Bertha heeft wel eens gezegd over jonge mensen: “Waarom doen jullie niets?” Laat het niet over aan oudere vrouwen waar toch niemand naar luistert. Ik ben het daar erg mee eens.’

Greta Noordenbos
Bertha von Suttner, vredesactivist, feminist en Nobelprijswinnaar
Uitgeverij Eburon
222 pag. €24,90