De vorm van je oren is uniek, net zo uniek als vingerafdrukken en dna. Dat was de basis van een complottheorie over Derek Chauvin, de Amerikaanse agent die in 2020 negen minuten op de nek van George Floyd knielde tot die overleed, wat leidde tot wereldwijde protesten van Black Lives Matter.

Chauvin werd veroordeeld voor moord, maar Qanon verspreidde foto’s die zouden bewijzen dat het niet Chauvin was die voor de rechter stond, maar iemand anders.

‘Ze lieten een foto zien van Chauvin van opzij in uniform, naast zijn mugshot, en zeiden: “Zijn oren zijn anders, en oren zijn uniek, dus dit is hem niet”, vertelt Annique Mossou van onderzoekscollectief Bellingcat. ‘Ik wist uit mijn vorige werk dat dit inderdaad zo is – ik heb elf jaar bij de politie gewerkt. En ik heb echt even zitten kijken, want inderdaad: zijn oren waren niet hetzelfde.

‘Maar je zag een stuk van zijn uniform, waarop de letters in spiegelschrift stonden. Een van de foto’s was dus gespiegeld; we keken eigenlijk naar zijn andere oor. Toen dacht ik, als ik al drie seconden moet kijken, kan ik me voorstellen dat mensen die vatbaar zijn voor complotten dit geloven.’

Mossou werkt bij Bellingcat, een groep die gespecialiseerd is in onderzoek met open source intelligence (osint), oftewel openbare digitale bronnen. Met haar collega Aiganysh Aidarbekova spreekt ze 8 november op Doemdenken, domdenken, omdenken in Den Haag, een conferentie over complottheorieën en -denkers. ‘We geven daar een soort workshop over Telegram, omdat daar veel desinformatie op wordt verspreid.’

Is dat jullie specialiteit?
‘De meesten van ons zijn als huisartsen: we weten weinig van heel veel. Sommigen van ons zijn experts, die weten heel veel van weinig. Telegram hoort er nu echt bij, zeker nu Twitter zo kapot is sinds Elon Musk daar de baas is. Er wordt zoveel op gedeeld, over Israël-Palestina, over Oekraïne. Maar ook veel desinformatie.’

Waarom is Telegram daar zo’n voedingsbodem voor?
‘Ik denk omdat het een bepaalde mate van privacy geeft, maar ook door de opbouw. Je hebt gewone een-op-eenchats en groepschats zoals in WhatsApp, waar mensen heen en weer met elkaar praten. Maar Telegram heeft ook channels, waarop één persoon zendt en de rest luistert. Die channels zijn gigantisch, er zitten duizenden en duizenden mensen in. Dingen uit een channel kan je meteen delen in een groepschat, dus dan gaat het heel snel.’

‘Er is nauwelijks moderatie. Whatsapp heeft dat wel, bijvoorbeeld door te laten zien als een bericht vaak is doorgestuurd. Er is ook weinig transparantie: Telegram heeft wel eens bekend gemaakt dat ze jihadistische groepen hadden verwijderd, maar verder zeiden ze niets: geen namen, geen linkjes, geen manier om het te controleren. Dus we moeten het dan maar geloven.’

Waar doe je zelf onderzoek naar?
‘Het is heel uiteenlopend. Ik deed onderzoek naar Oekraïne, bijvoorbeeld. Vorig jaar schreef ik een artikel over Qanon. Nu ben ik ook bezig met Israël. Wat ik heel leuk vind, is geschiedenisvraagstukken beantwoorden met technieken van nu. Ik heb een stuk gepubliceerd over privéfoto’s uit de Tweede Wereldoorlog. De familie wist niet waar ze waren genomen. Ik leg uit in het artikel hoe je met huidige technieken die locaties kunt vinden.’

Dus niet alleen maar complottheorieën en oorlogssituaties?
‘Nee. Dan zou ik gillend gek worden. We hebben veel vrijheid om te bepalen wat we onderzoeken. Maar zoals nu met Israël, dan kunnen we niet zeggen: nee, daar kijken we niet naar. Dat is helemaal in ons straatje.’

Wat valt je op aan de informatie over dat conflict?
‘Heel veel desinformatie. Echt héél veel. Er was een afbeelding waarvan werd gezegd dat het in Gaza was: iemand in een lijkzak die zat te appen. Dat bleek gewoon een Halloweenkostuum te zijn, elders in de wereld. Dat soort voorbeelden zie je constant.
‘Informatie circuleert ook overal. Laatst was er een artikel over propaganda van Israël in advertenties van het computerspel Angry Birds: berichten dat kinderen worden vermoord werden gepusht, terwijl kinderen dat spelletje speelden.’

Er gaat zoveel informatie rond, en je weet niet altijd of het klopt. Hoe weer je je daartegen?
‘Onze social-media-editor heeft daar laatst over gepubliceerd, met tips. Wees kritisch, altijd de bron checken. Dat iets dezelfde locatie is betekent niet dat dat hetzelfde incident is. Doe eens de moeite voor een reverse image search. Kijk naar de bron: is het een nieuw account, is het anoniem? Dat betekent niet dat het niet waar is, maar moet wel in je achterhoofd zitten, hoe geloofwaardig is het?’

De ene complottheorie is geloofwaardiger dan de andere. Iemand die wel gelooft dat vaccinaties gevaarlijk zijn, gelooft niet meteen ook dat de aarde plat is.

‘Ja, soms is het subtieler. Maar de tips gelden ook als er bijvoorbeeld een expert wordt aangehaald, die zou hebben meegewerkt aan een bepaald vaccin. Google de naam dan even: is dat zo? Heeft die persoon dat echt gezegd? Want als dat zo is, zullen er meer artikelen naar verwijzen. Of is er één zinnetje uit een heel rapport geplukt? Er is niks mis met eigen bronnenonderzoek doen.’

Zijn jullie zelf ook onderdeel van complottheorieën?
‘Constant. Eliot (Higgins, oprichter van Bellingcat, red.) heeft op Twitter weleens gevraagd: ‘Kunnen jullie het er eerst over eens worden of we MI6 zijn of CIA?’ Ze zeggen dan dat we nooit negatief over Oekraïne schrijven, wat niet waar is. Of dat we nooit negatief over de VS schrijven, wat óók niet waar is. We zouden deep state zijn, vrijmetselaars. Er is een reden dat we onze locatie geheim houden. Op gegeven moment was er een prijsuitreiking, en we hadden gevraagd om de locatie niet te veel te promoten. Maar het gebeurde toch, en toen stonden allemaal mensen buiten de deur flyers tegen ons uit te delen.’