‘Ik hoorde een knal… en toen nog een. Het waren duidelijk geweer- of pistoolschoten, en ze waren heel dichtbij. Op zich is het niet heel bijzonder om in Rio de Janeiro schoten te horen. Je went eraan. Het werd echter snel duidelijk dat er nu iets uitzonderlijks aan de hand was. De frequentie van schoten nam toe en het geweervuur werd ook beantwoord.’

De Amerikaanse wetenschapper Nicholas Barnes, die in het stadsdeel Complexo da Maré onderzoek deed naar de invloed van criminele bendes, was beland in een shoot-out tussen twee gangs.

‘Terceiro Comando Puro voerde een aanval uit op het territorium van Comando Vermelho 2. Tientallen zwaarbewapende bendeleden waren elkaar aan het bestoken. Naast machinegeweren hebben ze ook granaatwerpers. Het komt zelfs voor dat ze luchtafweerraketten gebruiken om politiehelikopters mee neer te halen. Ik ben face down op de grond gaan liggen. Ik denk dat er wel iets van duizend kogels zijn afgeschoten. Na een tijdje hield het vuurgevecht op, geen van de twee partijen had progressie gemaakt.’

Barnes is verbonden aan de University of St Andrews in Schotland en geeft morgen in Wijnhaven een lezing over de macht van bendes in de Braziliaanse stad.

Het gedeelte van Rio de Janeiro waar Barnes achttien maanden woonde, was Comando Vermelho 2-territorium en heel rustig. ‘Ten noorden ligt het gebied dat onder controle staat van Comando Vermelho 1. Deze twee bendes zijn min of meer bondgenoten. Daardoor waren er nauwelijks schietpartijen in mijn buurt. De meeste bewoners konden zich de laatste in ieder geval niet meer herinneren. Ik voelde me er ook veilig.’

Drugsmarkten

Maar het grensgebied in het zuiden met Terceiro Comando Puro is dus wel link. ‘Het is eigenlijk één straat, die Faisa da Gaza wordt genoemd, een duidelijke verwijzing naar een ander gewelddadig stukje van de wereld: de Gazastrook.’

Het stadsdeel Complexo da Maré bestaat uit zestien favela’s. ‘Het zijn geen sloppenwijken, zoals soms wordt gedacht, maar buurten met elektriciteit en riool. Er wonen rond de 130 duizend mensen op een oppervlakte van een square mile (2,6 km², red.). De bevolkingsdichtheid is hoger dan die van Manhattan.’

Er is veel armoede en drugsgebruik. De gangs organiseren drugsmarkten die bocas de fumo worden genoemd: monden van rook. De criminelen proberen de buurt aan hen te binden, vertelt Barnes, die veel bewoners van Maré sprak en ook bendeleden interviewde.

‘Ze zorgen voor veel problemen, maar snappen dat het handig is om ook wat terug te geven aan de gemeenschap. De gangs stimuleren bijvoorbeeld de economie. Ze geven de mogelijkheid aan mensen om bijvoorbeeld illegaal zaken te doen: denk bijvoorbeeld aan informele taxibedrijfjes of drank- en dvd-winkeltjes. Zelf verkopen de bendes de gasflessen waarmee iedereen kookt, en ze doen zelfs aan vastgoedspeculatie.’

Als de nood hoog is, verspreiden ze voedselpakketten onder de armste gezinnen. Ook aan gratis entertainment wordt gedacht: de gangs geven baile funk-feesten voor de bewoners. ‘Ik ben net terug uit Rio en de feesten worden steeds beter georganiseerd. Dat geldt ook voor de drugsmarkten, die professionaliseren: het aanbod op de tafels is alleen maar uitgebreider geworden.’

vriendelijke bendeleden

De bendeleden die Barnes sprak waren zeer vriendelijk. ‘Ik nam niets op zodat ze wisten dat ik geen tapes aan de politie kon geven. Omdat ik een Amerikaan ben, verdachten ze me er ook niet van dat ik informatie zou doorspelen aan de autoriteiten. In het begin interviewde ik de bendeleden ook wel eens als ze “een dienst draaiden”, maar daar ben ik snel mee gestopt. Want dat was toch wel te gevaarlijk en vrij spreken was ook lastiger voor de leden. Ik liet hen vervolgens bepalen waar ze zich het meest prettig voelden om mij te spreken.’

Vaak kiezen de leden, meestal mannen, ergens tussen hun twaalfde en vijftiende om deel uit te gaan maken van een gang. ‘Ze waren zich bewust van een deel van de negatieve effecten die de gangs op de buurt hebben, en ze probeerden dat niet goed te praten. Maar door matig onderwijs, een instabiele familieachtergrond en weinig kans op sociale mobiliteit kozen ze toch voor de gangs.’

De invloed die bendes op wijken uitoefenen, ‘verschilt per buurt, en soms zelfs per blok huizen’, zegt Barnes. ‘Veel bewoners doen er juist alles aan om contact met de gangs zoveel mogelijk te vermijden. Het geweld en de drugshandel worden verafschuwd.’ Maar elders nemen gangs zelfs de rol van politie en justitie over. ‘Als er een ruzie of conflict is, zien sommige bewoners zich genoodzaakt om de hulp van de bendes in te roepen om de kwestie op te lossen.’

Er is ook nog een complicerende factor bijgekomen, legt Barnes uit. Naast drie gangs heeft een vierde criminele speler invloed op het leven in Maré: de Milicia. ‘Dat is een maffia-achtige organisatie die een sterke connectie heeft met de politie. Vanwege die banden handelen ze niet in drugs, maar eisen “beschermgeld” op bij lokale bedrijven zodat de eigenaars zeker weten dat ze niets naars overkomt.’

De overheid richt zich vooral op het bestrijden van de drugshandel, de verhoudingen tussen de bendes interesseert ze minder. ‘De politie is meestal niet erg aanwezig in de straten van Maré. De agenten voeren wel raids uit waarin ze in een korte tijd veel bendeleden proberen op te pakken of dood te schieten.’

Deze uitvallen worden vaak uitgevoerd door BOPE, een speciale zwaarbewapende politie-eenheid die met pantserwagens en ondersteund door helikopters een wijk intrekt. ‘De bewoners noemen zo’n bepantserde politietruck een caverão, dat betekent “grote schedel”. Dat is een verwijzing naar het embleem van BOPE: een schedel waarin een mes is gestoken.’

Milities zijn gevaarlijker

De wagens razen tijdens een raid door de straten van Maré. ‘Het zicht in zo’n ding is slecht. De agenten schieten op schimmen. Iedereen die mogelijk een bendelid kan zijn, is een potentieel doelwit. Er vallen door deze tactiek natuurlijk ook onschuldige slachtoffers. De bewoners van de favela’s haten de caverão dan ook.’

Nadat Barnes in 2013 uit Rio vertrok, werden de politieoptredens nog gewelddadiger. ‘De komst van president Bolsonaro en een zeer rechtse gouverneur van de deelstaat Rio zorgden voor een verharding. Wat ik ook heel zorgelijk vind, is dat er steeds meer milities opkomen die de scepter zwaaien in de wijken. Deze bewapende groepen hebben vaak connecties met invloedrijke politici. Ik zie hen als een groter probleem voor de Braziliaanse democratie dan drugsdealende gangs.’

De milities zijn gevaarlijker, omdat ze vanwege die connecties overal mee wegkomen, stelt Barnes. ‘Inwoners van de favela’s hebben dan nog minder rechten. De milities zijn zeer rechts en geven weinig speelruimte aan de bewoners. Dat pakt voor sommigen slechter uit dan wanneer een gang het voor het zeggen heeft.’

De gewelddadige aanpak van gangs werkt volgens hem ook averechts. ‘De bendes bestaan al meer dan veertig jaar en zullen niet verdwijnen. Ze zijn flexibel, passen zich altijd weer aan als de omstandigheden veranderen.’

Daarom zouden de autoriteiten naar andere oplossingen moeten zoeken. ‘Probeer de bendes te demilitariseren en ontwikkel een ander drugsbeleid. Legalisatie of in ieder geval decriminalisatie van marihuana zou al een stap in de juiste richting zijn. Zet minder zware straffen op het bezit van crack en cocaïne. Dan trek je het meer uit de illegaliteit en dat zorgt voor minder hoge inkomsten van de gangs.’

Dat de overheid zich nog steeds blindstaart op de war on drugs noemt hij ‘een spectaculaire mislukking’. ‘Die oorlog is allang verloren.’

Nicholas Barnes, How and Why Gangs Rule the Streets of Rio de Janeiro. Lezing en discussie in Wijnhaven, vrijdag 14 april, 13.00 u