Beginnen met werken wanneer je wil, op vakantie gaan zonder toestemming van de baas en zelf je uren indelen, zolang het werk maar af is: dat is de deal voor medewerkers die een zogeheten jaarafspraak hebben ondertekend. Maar aan die vrijheid kleven grote nadelen, en lang niet iedereen is zich daarvan bewust als ze hun handtekening zetten.

De universiteitsraad is erg kritisch op de regeling en heeft een enquête gehouden om de kwestie bij het college van bestuur aan te kaarten.
In de cao is vastgelegd dat jaarafspraken – functiecontracten in cao-taal – mogen worden ingezet voor wetenschappers, en al het overige personeel vanaf salarisschaal 11. In een ideale situatie verhoogt het de vrijheid en vermindert het bureaucratisch gedoe. ‘Je maakt dan afspraken met je werkgever over de werkzaamheden die je gaat doen in een jaar’, zegt Max van Haastrecht, promovendus bij het LIACS, lid van de universiteitsraad voor promovendipartij PhDoc en een van de initiatiefnemers van het onderzoek. ‘Vakantiedagen aanvragen hoeft niet meer. Je kunt in theorie gaan en staan waar je wil. De administratieve rompslomp neemt af.’

Maar er kleven ook problemen aan: ‘Mensen weten vaak niet waarvoor ze tekenen, want ze worden niet goed geïnformeerd over de implicaties. Ik vind niet dat je werknemers in die positie mag brengen.’

Vakantiedagen vervallen

De belangrijkste implicatie is het vervallen van de vakantiedagen. ‘Dat blijkt in de praktijk problematisch te zijn. Je kunt ze niet opsparen en later gebruiken. Je haalt rechten bij medewerkers weg. Dit is toch vooral een manier om vrije dagen niet te hoeven registreren.’

Dat zou geen probleem zijn als iedereen voldoende vrij neemt. Dat gebeurt echter lang niet altijd. ‘In principe bepaal jij wanneer je niet komt. In de praktijk moet je dat uiteraard wel coördineren met collega’s en leidinggevenden. Mensen worden niet per se onder druk gezet om minder vrij te nemen vanuit de werkgever maar de neiging om niet vrij te nemen is wel sterker.

‘Als je bijvoorbeeld als promovendus geen positieve verhouding hebt met je begeleider kan het misgaan. Als je gevraagd wordt je vakantieplannen te wijzigen staat nergens in het systeem dat je te weinig dagen opneemt.’

Wie op basis van een jaarafspraak werkt, heeft in feite slechtere arbeidsvoorwaarden dan andere werknemers. Zonder vakantie-uren blijft er ook minder over om in te zetten voor het zogeheten ‘keuzemodel arbeidsvoorwaarden’ van de universiteit: daarmee kun je bijvoorbeeld vakantie-uren of salaris ruilen voor andere voordelen zoals een hogere reiskostenvergoeding.

Mooi verhaal

Toch lijken de jaarafspraken steeds meer regel dan uitzondering te zijn. ‘Je ziet dat docenten, UD’s, en anderen bij binnenkomst een mooi verhaal te horen krijgen: “Neem een jaarafspraak, dan kan je zelf je vakanties kiezen, en is er geen gedoe”’, zegt Arnout van Ree, docent bij Geesteswetenschappen en FNV-functionaris aan de universiteit. ‘Ik heb zelf ook een jaarafspraak gehad, na dat verhaal. Dat is nu omgezet. Jaarafspraken gaan ervan uit dat je gewoon je vakantiedagen kunt opnemen, maar in de praktijk kan dat vaak niet. Als docent heb je de ruimte niet om zelf je vakanties te bepalen. Je geeft een vak, en als het klaar is, kan je weg.’

Volgens het college van bestuur zou het een uitzondering moeten zijn, zegt Van Ree. ‘Maar wat het college van bestuur niet wil, gebeurt op faculteiten en instituten wel.’

Bij Institute of Biology Leiden ging in 2021 een mail rond waarin het bestuur medewerkers aanmoedigde een jaarafspraak te tekenen omdat er te weinig vakantie werd opgenomen en het de administratieve last zou verminderen: ‘We raden iedereen aan om een jaarafspraak te nemen, om ieders leven makkelijker te maken.’

Promovendus Jelmer van Lieshout koos toen bewust niet voor zo’n afspraak. ‘We kregen de indruk dat het een manier was om geld te besparen, terwijl het werd gebracht alsof het goed voor ons zou zijn.’ Hij heeft geen cijfers, maar schat dat ongeveer de helft van de promovendi op het instituut een jaarafspraak heeft. ‘Het hoeft in principe niet slecht te zijn: het kan vrijheid geven als je een goede relatie hebt met je begeleider. Maar sommige groepen ervaren veel werkdruk en ook druk om zo min mogelijk vakantiedagen op te nemen.’

Druk om te blijven werken

Dat beaamt ook een promovendus van het Leiden Academic Centre for Drug Research die anoniem wil blijven. ‘Het LACDR maar ook ander afdelingen van de universiteit willen graag dat medewerkers een jaarafspraak tekenen. We kregen het voorstel om een jaarplanning te tekenen. Of zoals het officieel heet: Leiden University Regulation on Annual Agreements. Je maakt met je begeleider afspraken over vakantie opnemen. Het komt vervolgens wel neer op het vertrouwen tussen werknemer en directe leidinggevende. Het geeft promovendi meer stress. Je werkt al meer dan de veertig uur die in je contract staan. De druk om te blijven werken en niet op vakantie te gaan neemt toe.

‘De universiteit moet opgespaarde uren uitbetalen als je promotie is afgerond. Uiteraard is dat een financieel probleem, want PhD’s nemen sowieso weinig vakantie op. Dat geld is er niet, en dat is een van de redenen dat deze jaarplanningen zo worden ingezet: neem zoveel vakantie als je wil, maar wij hoeven niet te betalen als je contract is afgelopen.

‘Ze willen graag dat ik teken, maar ik weet niet of ik dat ga doen. Er zijn veel nadelen, maar ik wil ook geen slechte verhouding met mijn begeleider. Ik heb begrip voor het perspectief van mijn leidinggevenden maar ik vind dat personeelszaken dit eigenlijk niet moet toestaan. We zetten zo een stap terug als het gaat om arbeidsvoorwaarden. Vakantiedagen zijn niet voor niets opgenomen in contracten. De stress is al enorm voor promovendi, het is dan juist van groot belang dat je voldoende vrij neemt. Wat mij betreft zou dit niet legaal moeten zijn.’

Leidinggevenden snijden zichzelf ook in de vingers als er geen zicht is op opgenomen vakantiedagen, zegt Van Ree. ‘Als iemand geen enkele vakantie neemt, verhoogt de kans op een burn-out. Een leidinggevende die dat ziet, moet dan een gesprek aangaan – ook al is dat misschien vervelend. Maar het is ook een rationele keuze, want iemand die ziek wordt kost meer.’

Hij verwijst naar een vonnis van het Europese Hof van Justitie uit 2018 dat toen oordeelde dat een werkgever verplicht is erop toe te zien dat werknemers vakantie kunnen opnemen. ‘De werkgever heeft een zorgplicht’, zegt Van Ree.

Vakbonden willen de hele regeling zelfs uit de nieuwe cao schrappen. ‘We willen ervan af’, zegt Van Ree. ‘Het had nooit in de cao moeten komen.’ Van Haastrecht: ‘Ik besef dat sommige medewerkers het een fijne constructie vinden maar ik zou het in ieder geval afschaffen voor promovendi en postdocs.’

De onderhandelingen over de cao lopen nu. Het onderzoek van de universiteitsraad verschijnt waarschijnlijk eind februari.