In het gebed aan het slot van De avonden van Gerard Reve kijkt hoofdpersoon Frits van Egters naar zijn vader, gekleed in een hansop. ‘Aan de achterkant, onder aan de rug, was een lange verticale spleet, die open stond. “Ik kan zijn reet zien”, dacht hij. “De klep om te kakken staat open. Almachtige God,” zei hij bij zichzelf. “Zie deze man. Het is mijn vader. Behoed hem. Bescherm hem.”’
De avonden is een van de werken over de relatie tussen vaders en zonen die aan bod komt in het proefschrift van Bart Vieveen (1958), rector van het Stedelijk Gymnasium Leiden. ‘Het begon eigenlijk allemaal met een onderzoek naar de roman Karakter van F. Bordewijk: zoon Katadreuffe wil zich losmaken van zijn vader Dreverhaven. Die beweert dat zijn zoon uiteindelijk succesvol is geworden door zijn continue tegenwerking.
Ik heb verschillende versies met elkaar vergeleken, ook de Oscar-winnende verfilming door Mike van Diem uit 1997. De relatie tussen vader en zoon verandert steeds. Aan het eind van de film pleegt Dreverhaven in de optiek van Katadreuffe zelfmoord. Hij wordt helemaal uit het verhaal gemanoeuvreerd, terwijl de zoon in de roman blijft rondlopen met twijfel. Het ontkennen van de vader is als het omzagen van een boom: “Als ik die omzaag, dan zaag ik mijzelf ook deels om.” Je ziet heel erg het schuldgevoel en het geloof in de vader centraal staan. Dat noem ik de neurotische positie.’
In De avonden is dat heel anders. ‘Frits doet alsof zijn vader er niet is. Hij loochent hem. Dat noem ik de perverse positie. Vroeger was betekenisgeving heel gestructureerd: er was een god, er was een vader. Die verticale structuur bepaalde alles. Nu is dat veel horizontaler. De vader verdwijnt.’
De teloorgang van de vader als dé autoriteit is ook terug te zien in het werk van de in 2002 vermoorde Pim Fortuyn. ‘Hij schreef een boek, De verweesde samenleving, waarin hij signaleert dat de traditionele vader- of ouderrol aan het verdwijnen is. Met allerlei negatieve gevolgen van dien. De zoons willen eigenlijk geen vader meer worden. Die durven de verantwoordelijkheid niet meer aan. Daarom noemt hij de samenleving verweesd. Fortuyn wil graag weer terug naar een patriarchale situatie. Ik heb het over een ontvoogdingsproces.
‘Ik probeer aan te tonen dat er geen sprake is van onmacht van zonen, en ook dochters trouwens, om kinderen volgens de traditionele verhoudingen op te voeden. Ze willen het gewoon niet. Ze hebben het gehad met die bevoogding.’
In de hele maatschappij zijn veel verticale hiërarchische structuren verdwenen. Er is uiteraard ook een tegenbeweging. ‘Bij Baudet bijvoorbeeld zie je ook die hang naar de traditionele verhoudingen. Kijk maar naar zijn beschouwing over een roman van Houellebecq die net in het nieuws is, waarin hij suggereert dat hij af wil van vrouwenemancipatie en een anti-abortus- en anti-euthanasiestandpunt inneemt. Dat stuk heeft dan weer enorm veel reacties opgeroepen.’