Europa klimaatneutraal in 2050: dat is het doel van de Green Deal. Om de doelstelling van die klimaatwet te halen zijn radicale aanpassingen nodig in de Europese energie- en voedselvoorziening. Voormalig PvdA-leider Diederik Samsom is als kabinetschef – de politieke rechterhand – van Eurocommissaris Frans Timmermans een van de belangrijkste figuren rondom de deal.

Vrijdag vertelt hij in een lezing aan de Universiteit Leiden welke rol de academische wereld daarbij kan spelen.  

Maar 2050 ligt nog ver weg, en dus is er een belangrijke tussenstap nodig om de lidstaten ook nu al te motiveren. Daarom was er al de afspraak om in 2030 40 procent minder broeikasgassen uit te stoten dan in 1990. Maar dat gaat de Europese Commissie niet snel genoeg: zij stelt voor om naar 55 procent minder uitstoot toe te werken.

Daarvoor is nog wel de goedkeuring nodig van 27 lidstaten. Hoe gaan jullie dat voor elkaar krijgen?
‘Je moet het van je overtuigingskracht hebben. Wij hebben een heel groot onderzoek gepubliceerd of en hoe die 55 procent minder uitstoot haalbaar is. De conclusie: het is niet eenvoudig, maar het kan. We kunnen die doelstelling ook nog zodanig verdelen dat elk land ongeveer dezelfde inspanning moet leveren. Dat betekent niet dat elk land naar die min 55 hoeft, want dat is voor sommige landen een grotere sprong dan voor andere. Die rechtvaardige verdeling haalt de meeste landen over de streep.
‘Daar komt nog bij dat we nu Europese plannen aan het ontwikkelen zijn om 750 miljard euro uit te geven voor het herstel na de coronacrisis. Dat geld richten we specifiek op het verduurzamen van onze economie en energievoorziening.
‘We maken in december een principe-afspraak dat we voor die 55 procent gaan. We verwachten dat alle lidstaten daarmee akkoord zullen gaan. De definitieve, gedetailleerde uitwerking volgt in juni 2021.’

Polen was vorig jaar als enige tegen de Green Deal. Krijgen jullie hen nu wel over de streep?
‘Ja, dat denk ik wel. Ook daar verandert het heel snel. Een paar jaar geleden was dit voorstel lachend van tafel gegooid, het had absoluut geen kans gemaakt. Maar de wereld is ontzettend snel veranderd. Technologie heeft grote sprongen voorwaarts gemaakt, dat maakt het makkelijker zo’n doelstelling voor te stellen. Maar vooral het besef dat we echt iets moeten gaan doen zit dieper dan ooit, met name onder jongeren, ook in Oost-Europa.’

Greenpeace zegt dat 55 procent minder uitstoot in 2030 te weinig is om de maximale opwarming van de aarde te beperken tot maximaal 2 graden. Zelfs een krappe meerderheid van het Europees Parlement zegt dat het naar 60 procent zou moeten. Waarom houdt Frans Timmermans toch vast aan die 55 procent?
‘Dat is precies genoeg om richting klimaatneutraal te komen in 2050 en ook precies genoeg om de aarde te behoeden voor desastreuze opwarming. Dan ga je er wel vanuit dat alles lukt én dat de rest van de wereld uiteindelijk ook aanhaakt. Als je over die twee dingen minder positief bent, ga je van de weeromstuit zeggen dat je zelf meer moet doen en hoger moet inzetten. Alle begrip voor dat standpunt, maar wij denken dat min 55 procent het beste traject is.’

Hoort Nederland bij de landen die meer dan 55 procent moeten reduceren?
‘Voor Nederland geldt inderdaad een inspanning die iets verder zal gaan. Dat gold ook al bij de oude doelstelling van 40 procent reductie, toen zat Nederland aan 44 procent.’

Frans Timmermans zei medio oktober dat er veel winst te behalen valt bij betere woningisolatie. Gebouwen zouden verantwoordelijk zijn voor 40 procent van onze energieconsumptie. Komen we daar nu pas achter?
‘Nee, maar we krijgen wel steeds meer haast. Als je alle gebouwen in Europa neemt die voor 2001 zijn gebouwd en relatief slecht tot zeer slecht zijn geïsoleerd, gaat het om ongeveer 220 miljoen panden. Dat zijn dus 220 miljoen projecten, dat is een hardnekkige opdracht. Het aantrekkelijke is dat de rekening hiervoor zich voor een deel zelf betaalt, want een beter geïsoleerde woning betekent een lagere energierekening.’

De komende tien jaar zouden al 35 miljoen panden moeten worden verbouwd in heel Europa: ruim 13 procent van alle Europese gebouwen. Goed voor de werkgelegenheid, maar daar hebben we toch helemaal niet genoeg bouwvakkers voor?
‘Klopt. Daarom moeten die verbouwingen veel meer worden geautomatiseerd. Als je het met een troffel, een emmer en een paar bakstenen wil doen, dan gaat het echt niet werken.’

Al die geïsoleerde woningen moeten de uitstoot enorm verlagen. De dalende energierekening is mooi meegenomen, maar het betekent een extra jaarlijkse investering van 275 miljoen euro. Wie gaat dat betalen?
‘Sterker nog, voor de gehele Green Deal zijn investeringen nodig van 290 miljard euro per jaar. Dat is nogal wat. Maar investeringen zijn wat anders dan kosten, uiteindelijk moeten ze juist geld opleveren. Die investeringen voor woningisolatie moeten worden gedaan door de gebouweigenaren: een bewoner van een koopwoning, een verhuurder, of bij kantoren de projectontwikkelaars. Zij doen die investering, en verdienen die vervolgens terug.’

Maar hoe krijg je al die eigenaren zo ver om het uit eigen zak te betalen?
‘Voor een woningeigenaar die twintigduizend euro moet investeren is het leuk om te horen dat-ie dat de komende dertig jaar terugverdient, maar daar heeft ie niet zo veel aan als hij dat geld niet op de bank heeft staan. Er zullen dus goedkope leningen moeten komen onder lichte voorwaarden, en daar kan de Europese Unie bij helpen. Bovendien is de verlaging van de energierekening niet altijd genoeg om de verbouwing mee te betalen, het is niet altijd rendabel. In die gevallen moeten er ook subsidies worden verleend.’

Uw lezing gaat over wat de academische wereld kan bijdragen aan verduurzaming. Waar kan de Universiteit Leiden alvast mee beginnen?
‘Het beter isoleren van de gebouwen zou een heel directe en in het geval van Leiden zeker geen overbodige ingreep zijn. Maar veel belangrijker is de bijdrage die studenten kunnen leveren aan de innovatie. We hebben nog ongelooflijk veel nieuwe technologie nodig om die duurzame samenleving te bereiken. Dan heb ik het bijvoorbeeld over een nieuwe generatie zonnepanelen, veel efficiëntere batterijen en nieuw en makkelijker aan te brengen isolatiemateriaal.
‘In de voedselvoorziening hebben we ook nog heel veel uitvindingen nodig om onze landbouw te verduurzamen. Dé bijdrage die Leiden als kennisinstituut kan leveren is die kennis omzetten in duurzame innovaties.
‘Het zou mooi zijn als de universiteit en passant ook nog de gebouwen beter isoleert, maar die bijdrage valt in het niet bij wat daadwerkelijk nodig is: daarmee wordt een paar megawatt uur bespaard. Maar een uitvinding die zonne-energie twee keer zo goedkoop maakt of zorgt dat koeien door ander veevoer minder methaan uitstoten, kan terawatt uren besparen. Dat heeft een miljoen keer meer effect.’

Moet daar in de curricula dan meer aandacht aan worden besteed?
‘Er is meer in de wereld dan duurzaamheid. Ik kan me voorstellen dat bijvoorbeeld de medische faculteit zich even concentreert op het vaccin, maar het klopt dat voor een duurzame samenleving voor onze toekomst innovaties nodig zijn en die worden gedaan door slimme mensen die daarvoor zijn opgeleid.’

Staat de Green Deal economische groei niet in de weg?
‘Nee, maar wel een bepaalde richting van economische groei. Als wij duurzaam kunnen groeien, staat niets ons in de weg om een welvarende economie te blijven opbouwen zonder de aarde uit te putten. De aarde krijgt van de zon in drie minuten meer energie dan we in een jaar kunnen opmaken als mensheid. Het moet dus lukken om daar duurzaam mee om te gaan. Bovendien is economische groei een ingewikkeld begrip: er zijn allerlei vormen van groei die niets met milieuvervuiling te maken hebben. Beter presteren op werk, harder leren voor je tentamen, je kinderen iets nieuws bijbrengen; allerlei ambities die zeven miljard mensen elke dag proberen na te streven. Bij elkaar heet dat economische groei.’

Ik doel meer op het produceren van goederen. Elke twee jaar hebben we een nieuwe smartphone, elke drie jaar een nog grotere flatscreen.
‘Als we dat met z’n allen blijven doen, wordt de opdracht niet makkelijker.’ 

Na de coronacrisis zal er weer meer worden geproduceerd. Brengt dat de Green Deal niet in gevaar?
‘Eigenlijk leek corona zélf een kink in de kabel. Een recessie is nooit goed voor duurzaamheid: daarvoor heb je innovaties en investeringen nodig, en die worden in crisistijd minder gedaan. Daarom hebben we ook bedacht om straks 750 miljard euro uit te geven om de economie na corona op een groene manier te herstellen. Het was mooi dat de Himalaya weer even zichtbaar was, de steden schoner werden en we minder energie verbruikten, maar daar heb je niets aan als iedereen daarna gewoon de knop aanzet en als een malle de fabriek weer laat draaien.’

Uit recent onderzoek van I&O Research blijkt dat minder mensen zich zorgen maken om klimaatverandering. Eind 2015 vond tweederde van de Nederlanders dat het kabinet méér moest doen om de uitstoot van broeikasgassen te beperken, in 2019 is dat nog maar 48 procent. De groep die vindt dat het kabinet juist minder moet doen, groeide in die periode van 7 naar 19 procent. Daarnaast tieren de complottheorieën over klimaatverandering op het internet. Neemt het aantal sceptici toe?
‘Die zijn er altijd geweest, maar het gaat in golven. Zo zie je complottheorieën in recessies opleven. Vroeger was het onderwerp klimaatverandering iets voor een paar hoogopgeleide GroenLinks-achtige types en de rest van de samenleving kon het weinig schelen. Aan de andere kant had je de klimaatontkenners. Nu zie je dat het grote midden zich meer bewust is van het probleem en er meer toe bereid is er iets aan te doen. Je ziet wel in andere delen van de wereld dat de omvang van de radicale hoeken zo sterk toeneemt dat het van invloed wordt, maar in Nederland ben ik nog redelijk optimistisch.’

Over optimisme gesproken: stel dat alle lidstaten zich achter die 55 procent minder uitstoot scharen, hoe kunnen landen er dan aan worden gehouden?
‘Daarvoor hebben we een emissiehandelssysteem bedacht, waarbij bedrijven die CO₂ uitstoten rechten moeten kopen om dat te mogen doen. Als je minder rechten op de markt brengt, kan er ook minder worden uitgestoten.’

Bedrijven kunnen toch ook stiekem extra uitstoten?
‘Stelen mag niet, en toch wordt er gestolen. Maar grote bedrijven onttrekken zich niet zo makkelijk aan het zicht. Een staalfabriek is bijvoorbeeld vrij zichtbaar, en CO₂-uitstoot is ook vrij makkelijk meetbaar en dus handhaafbaar. Natuurlijk gaat het niet altijd goed, kijk naar de sjoemelsoftware voor auto’s. Maar de mensen die daar achter zaten zijn gepakt en zitten in de gevangenis, en de regels zijn erdoor aangescherpt.’

En stel dat het niet lukt alle landen mee te krijgen en het voorstel niet wordt verankerd in de wet. Wat dan?
‘Als wij er niet in slagen de opwarming van de aarde binnen een acceptabele limiet te houden, dan zadelen we de toekomstige generaties op met onoverkomelijke problemen.’

Er zijn ook wetenschappers die stellen dat de aarde hoe dan ook meer dan 2 graden opwarmt, zelfs als we in 2050 klimaatneutraal zijn.
‘Wij voegen CO₂ toe aan de atmosfeer, maar die blijft vervolgens wel honderd jaar hangen. Dus ook als wij niets meer aan de atmosfeer toevoegen, is de concentratie CO₂ nog steeds vrij hoog vergeleken met vroeger. Dat kan inderdaad leiden tot doorgaande opwarming, of tot zogenaamde natuurlijke terugkoppeleffecten, waarbij bijvoorbeeld de toendra van Rusland smelt. Daar doe je als mens dan nog vrij weinig aan. Het is daarom niet uitgesloten dat wij na 2050, als we een klimaatneutale economie hebben, vervolgens CO₂ uit de atmosfeer moeten gaan halen. Daarvoor hebben we al meerdere manieren tot onze beschikking, en de leukste is het planten van een boom. Het zou dus kunnen dat we in 2050 nog steeds niet klaar zijn.’                                                                                                                    

Diederik Samsom, The Green Deal: kansen en mogelijkheden voor de academische wereld. Lezing op vrijdag 6 november om 16:00 uur, Universiteit Leiden.

De livestream is te volgen via deze pagina, vragen stellen kan via het e-mailadres proparteleiden@gmail.com