Raden Ajeng Kartini (1879-1904) geldt in Indonesië als een nationale held, een iconische feminist die al op jonge leeftijd kritiek uitte op het Javaanse feodale systeem en de koloniale overheersing. Haar geboortedag (21 april) werd in 1964 door president Soekarno uitgeroepen tot nationale feestdag.

En toch was Feba Sukmana, zelf op Java geboren en opgegroeid, nooit bijzonder geïnteresseerd in deze vrouw. ‘Ze werd in Indonesië gepresenteerd als aristocratische Javaanse vrouw en geportretteerd als onderdanig, zacht. Echt dat vrouwelijke stereotype. Daar kon ik me niet aan relateren.’ Dat veranderde pas toen Sukmana in 2015 een opdracht kreeg van een Indonesische krant om een stuk te schrijven over Kartini. ‘Ik ging naar de Leidse universiteitsbibliotheek om haar originele brieven te lezen en ontdekte: volgens mij is de echte Kartini helemaal niet de Kartini die ik kende.’

Sukmana stelde samen met Lara Nuberg een brievenbundel samen waarover ze donderdag samen een lezing geven. Met het boek, dat volgend jaar ook in Indonesië verschijnt, willen ze Kartini’s authentieke stem laten horen. ‘Ieder jaar verschijnen er biografieën’, zegt Sukmana. ‘Maar dat zijn nooit boeken met haar eigen stem. Er zit altijd framing in van anderen die haar leven interpreteren.’

Dat begon al enkele jaren na haar dood. De directeur van Onderwijs, Eeredienst en Nijverheid in de kolonie, Jaccques Henry Abendanon, bundelde in 1911 een aantal brieven. Hij was bevriend met Kartini en haar gezin. Kartini correspondeerde veel met zijn vrouw, Rosa.

Rebels meisje

Nuberg: ‘Hij zette het beeld neer van een meisje dat zich vrij wilde vechten met name van de Javaanse aristocratische gewoontes en het patriarchaat. Iemand die Europa als lichtend voorbeeld zag en dus eigenlijk ook daarmee een motivatie bood voor de Nederlandse koloniale overheersing.’

In Indonesië ging het haar nalatenschap niet veel beter af, zegt Sukmana. ‘In 1964 werd ze benoemd als nationale heldin door Soekarno. Maar onder de militaire dictatuur van Soeharto werden alle feministische vrouwelijke denkers uit het publieke geheugen gewist. Het beeld van Kartini werd omgevormd tot een voorbeeld van staatsibuïsme. Ibu is Indonesisch voor moeder, dus het beeld van een gedomesticeerde, bescheiden en zorgzame moeder. Al die stereotypen zijn op haar geplakt om vrouwenemancipatie onder de duim te krijgen.’

‘Zij was als kind al een rebels meisje’, zegt Nuberg. Haar vader was een progressieve regent die wilde dat Kartini en haar zussen tot hun twaalfde naar school gingen, wat destijds een unicum was. ‘Het was gebruikelijk dat een vrouw het huis pas verliet aan de hand van haar echtgenoot, maar dat was een lot waarmee Kartini zich niet wilde verzoenen.’

Tussen haar twaalfde en zestiende werd ze weliswaar in huis gehouden. ‘Maar ze bleef in contact met de buitenwereld doordat ze van haar vader mocht lezen en een Nederlandse onderwijzeres mocht ontvangen in huis.’

Kartini wilde dat iedereen onderwijs kon volgen, beginnend bij adellijke vrouwen. Nuberg: ‘Ze dacht: wij zijn de bestuurslaag van Java, dus als wij niet opgeleid zijn, hoe kunnen we dan voor de mensen zorgen? Er moesten vrouwen als voorbeeld dienen, het liefst zij en haar zusjes. Ze hoopte dat daarna andere adellijke families hun dochters naar school zouden sturen, en dan uiteindelijk het hele volk.’

Die progressieve houding zorgde voor wrijving. Een van haar oudere broers pestte haar, omdat ze zich niet hield aan de traditionele Javaanse gebruiken, terwijl ze met een andere broer, die in Leiden studeerde, brieven schreef. Haar oudere zus was het ook niet eens met Kartini’s plan om te gaan studeren, terwijl haar ouders uiteindelijk wel toestemming gaven.

De resident van Semarang, een bestuurlijke laag boven de regent, kan dat niet begrijpen. Nuberg: ‘Hij raakt in de war van haar idealen, want hij had over zoiets nog nooit nagedacht. Hij is ertegen, want hij heeft een bepaalde machtsstructuur in stand te houden. Zo bemoeit iedereen zich eigenlijk constant met hoe haar leven eruit moet zien.’

Met de toestemming van haar ouders vraagt Kartini een beurs aan om in Nederland te gaan studeren. Wanneer dat plan mislukt, dient ze een nieuwe aanvraag in voor een studiebeurs voor een opleiding in Batavia. Terwijl ze wacht op goedkeuring , komt er een huwelijksaanzoek binnen van de regent van Rembang. Kartini moet kiezen tussen studeren en daarbij het risico lopen te worden gezien als ongeschikte huwelijkskandidaat, of trouwen en haar droom opgeven.

Patriarchaal systeem

Haar ouders accepteren het aanzoek in overleg met Kartini. Ze stelt eisen aan het huwelijk: ze wil een school openen. Sukmana: ‘Als ze was gaan studeren, had dat haar familie-eer geschaad. Uit liefde voor haar familie kiest ze ervoor om toch te trouwen. In haar brieven is Kartini heel pragmatisch. De afweging zal geweest zijn: misschien niet studeren, maar als ik getrouwd ben met een regent heb ik met mijn school meer invloed in de maatschappij om mensen te emanciperen.’

Nuberg: ‘Het laat sterk haar onvrijheid zien. Ze moest de hele tijd navigeren en schipperen tussen allerlei belangen, zowel die van de koloniale overheid en de overheersing als die van het Javaanse feodale en patriarchale systeem.’

Een dag nadat ze het aanzoek heeft geaccepteerd, komt het bericht dat haar beursaanvraag om te studeren in Batavia is goedgekeurd. Kartini overlijdt uiteindelijk op 25-jarige leeftijd, vier dagen na de geboorte van haar eerste kind. Ze heeft dan net op het erf van de regentenwoning in Rembang een schooltje opgericht.

Nuberg: ‘Ze was uiteindelijk heel erg bezig met hoe ze haar idealen kon bereiken en had allang geaccepteerd dat ze zichzelf daarbij moest opofferen.’

De mooiste brieven van Kartini, Geselecteerd en ingeleid door Lara Nuberg en Feba Sukmana
De Geus, 320 pgs, €23,99

Lezing ‘Kartini: idealist en feminist’
Museum Sophiahof Den Haag
Donderdag 15 mei, 19:30 u, toegang gratis, aanmelden via de site van de universiteit