Op een nacht in september 2006 rijden drie pick-up trucks gevuld met zwaarbewapende mannen naar een nachtclub in de Mexicaanse stad Uruapan. Zonder iets te zeggen gooien ze vijf afgehakte hoofden op de dansvloer.
Ze laten een zogeheten narcomanta, een spandoek met boodschap, achter, die de actie toelicht: het misdaadkartel La Familia Michoacana vermoordt geen vrouwen, kinderen en onschuldigen, alleen diegenen die het verdienen. ‘Dit is goddelijke rechtvaardigheid.’ Een paar maanden later verschijnt in een lokale krant ook nog een advertentie met een mission statement: het kartel komt op voor de gewone man en vrouw en verzet zich tegen allerlei krachten die hen onderdrukken. Dankzij de familie zal alles veiliger worden. Niet langer zullen drugs de straten overspoelen.
‘In de staat Michoacán strijden een grote verscheidenheid aan groepen om invloed’, zegt de Mexicaanse politicoloog Rodrigo Peña González, die vandaag in Leiden promoveert. ‘De georganiseerde misdaad, burgerwachtteams, de inheemse bevolking en lokale en federale autoriteiten knokken om de macht. Het is ook de staat waar de Mexicaanse war on drugs begon. Dat was niet lang na de afgehakte hoofden en de advertentie.’
Peña González onderzocht hoe ‘La Familia’ aan legitimiteit probeerde te winnen. ‘Dat was een vreemde ervaring. Ik was een buitenstaander die naar binnen keek. Dat is wel gek in je eigen land. In gevaar ben ik niet geweest, denk ik althans, maar soms kreeg ik wel het gevoel dat er iets niet pluis was. Dan reageerde een geïnterviewde schichtig op een rondvliegende helikopter: “Waarom cirkelt dat ding hier steeds rond?” Die onrust sloeg dan weer over op mij. Maar goed, ik kom uit Mexico City, en ben wel gewend om regelmatig goed om me heen te kijken. Het vertrouwen winnen van journalisten, ondernemers en boeren in Michoacán was best lastig.’
De bepalende figuur bij La Familia was Nazario Moreno González, bijnaam El Más Loco, oftewel ‘de gekste’. Hij werd in 2010 na een bloedige belegering van een stadje gedood door de Mexicaanse federale politie. Dat beweerden de autoriteiten althans. Zijn lijk werd niet gevonden.
La Familia transformeerde na de vermeende dood van Nazario in een nieuw kartel, namelijk Los Caballeros Templarios (de Orde van de Tempeliers). Peña González: ‘Zij begonnen witte gewaden met rode kruizen erop te dragen op foto’s. Ze deden alsof ze ridders waren uit de tijd van de Kruistochten, met zwaarden en al. Het was haast als een religieuze sekte met strikte regels: een groep die pretendeerde te bestaan uit Robin Hoods die het opnamen voor het volk. ‘In deze periode werd bij ranches steeds vaker een figuur in wit gewaad waargenomen, een mysterieuze man die leek op Nazario. Het bleek dat hij helemaal niet dood was en achter de schermen aan de touwtjes trok. Er werd echt een cult omheen gevormd. De kartelbaas werd San Nazario. Er verschenen standbeelden en altaren in poging om hem als nieuwe heilige te laten vereren door het volk.’
Ook brachten Nazario en het kartel boeken uit om de baas goed in de markt te zetten. ‘Er zijn zeker vijf titels die wat betreft stijl flink van elkaar verschillen.’
In Nazario’s memoires (titel: Ze noemen mij ‘de gekste’) vertelt hij over zijn nederige afkomst en zijn verzet tegen de autoriteiten die niets anders hebben gebracht dan verwoesting, honger en onrechtvaardigheid. Er is ook een tempeliersbijbel in omloop, compleet met geboden. In een ander boek staat de kartelbaas op de cover naast Che Guevara, de Mexicaanse revolutionair Emiliano Zapata en jarenzestigsuperheld Kalimán. De Mexicaanse vlag is ook prominent aanwezig. Nazario als nationalistische strijder.’
Lukte het de tempeliers om als een legitieme organisatie te worden gezien? ‘De personen die ik heb gesproken waren niet erg overtuigd. Er zijn wel demonstraties waarin mensen rondliepen met spandoeken waarop stond dat ze Nazario zo misten. Het is onduidelijk hoe authentiek die protesten waren. Wellicht was er dwang of is er betaald.’
In 2014 spoorde het Mexicaanse leger Nazario op. Dit keer overleefde de kartelbaas het echt niet. Het elimineren of gevangen nemen van leiders betekent echter niet dat het geweld stopt. ‘Je hebt nu veel kleinere groepen die elkaar bestrijden. Het is chaotischer geworden.’
Order and Crime: Criminal Groups´ Political Legitimacy in Michoacán and Sicily
Rodrigo Peña González
‘Het veldwerk in mijn eigen land was een grotere worsteling dan dat op Sicilië’, zegt Rodrigo Peña González. In zijn proefschrift vergelijkt hij het Mexicaanse kartelgeweld met dat van de Cosa Nostra op Sicilië. ‘Maar er is ook een krachtige anti-maffiabeweging. Het is fascinerend hoe mensen in Palermo zich bijvoorbeeld verzetten tegen afpersing. Pizzo heet het beschermgeld dat winkeliers aan de maffia moeten betalen. Er wordt een folder verspreid waarin staat welke winkels wel pizzo betalen en welke niet. Je weet dus waar je pizzo-loze gelato kunt kopen. Het is interessant om te zien hoe deze strijd zich in Italië verder ontwikkelt, wellicht kunnen we hun anti-maffia maatregelen naar Mexico exporteren.’