1)Een brief als botte bijl

Flabbergasted zijn ze. Op 10 november 2015 ontdekken de leden van de bewonerscommissie van het Doelencomplex dat hun wereld op de kop gezet gaat worden door de buren: de universiteit. Het college van bestuur wil namelijk een Humanities Campus bouwen. Michel Leenders, directeur vastgoed van de universiteit, toont in een bijeenkomst in het Academiegebouw enthousiast de plannen. Aan het eind van de powerpointpresentatie snapt bewoonster Giny Schoemaker plots waar het nieuwe gebouw komt te staan. ‘Ik reageerde totaal overdonderd en riep: “Maar dat zijn onze huizen!”’
Leenders probeert haar enigszins gerust te stellen, zegt ze. ‘Hij zei: “Er is nog niets besloten. In 2016 start het participatietraject over waar jullie naar toe willen verhuizen.” Ik reageerde verbaasd met: “Waar? U bedoelt of we willen verhuizen?” Leenders zei: “Nee, wáár.”’
De universiteit sommeert de verbouwereerde commissieleden hun mond te houden over de plannen. Een paar dagen later ploft er bij alle bewoners van de sociale huurwoningen een sloopbrief op de mat. Daarin staat dat de universiteit de wens heeft ‘het gebied waar nu uw wooncomplex staat, over te nemen en een nieuw onderwijsgebouw neer te zetten.’
De brief slaat in als een bom. ‘Er is grote onrust, de dreiging is voelbaar’, vertelt bewoner Annemiek Vendel later aan de gemeenteraad. ‘Mensen worden verplaatst alsof het Stratego is.’ Ook voorstanders van de campus, zoals D66 gemeenteraadslid Sander van Diepen, balen van de strategie van het college van bestuur: ‘De universiteit hakte met een botte bijl in op de bewoners.’

2)Een plek die bruist

Het stadsbestuur snapt dat de sloop een lastig verhaal is voor de bewoners. Toenmalig wethouder Frank de Wit (D66) bekent aan de gemeenteraad dat de keuze ‘zwaar en emotioneel’ is. De universiteit gaat zelfs nog een stap verder. ‘Ik zou in blinde woede ontsteken als het mij zou overkomen, maar het belang van Geesteswetenschappen botst met dat van de bewoners’, zegt Willem te Beest, op dat moment vice-collegevoorzitter van de universiteit.
Die botsing draait uiteindelijk vooral om een plein. Om de verwachte groei van studenten en staf aan te kunnen wil Geesteswetenschappen een nieuwe campus. De huidige gebouwen zijn behalve te klein ook verouderd, niet efficiënt en niet duurzaam.
De universiteit droomt echter vooral van een centraal plein met veel groen. Dat moet een ‘bruisende’ plek worden waar alles ‘24/7 in beweging is’, staat in de bijbehorende visie. Om plek te maken voor die open ruimte moet het Lipsius worden gesloopt, de omringende universiteitsgebouwen mogen blijven staan en worden verbouwd. Waar nu de huurwoningen staan, komt een groot onderwijsgebouw.

3)Een rector zonder verhaal 

Niet alleen de universiteit wil de campus. Het stadsbestuur is ook groot voorstander en ontpopt zich tot krachtige bondgenoot. Tijdens zijn nieuwjaarstoespraak van 2016 citeert burgemeester Henri Lenferink het Leidse volkslied als hij het over de campus heeft. ‘De stad is een “plaats van dromen en van daad”’, zegt hij. En meteen daarna: ‘Maar we voeren onze ideeën ook echt uit.’
De bewoners van het Doelencomplex lijken kansloos. Alleen de gemeenteraad kan hen redden. Maar de lokale politici twijfelen.
Ondertussen geeft de universiteit nauwelijks uitleg over waarom de huizen moeten wijken. In 2019 stelt rector magnificus Carel Stolker dat de ‘menging van woningen en universiteit niet meer werkt’. Wat er precies fout gaat, maakt hij niet duidelijk, aldus SP duo-raadslid Ton Rovers. ‘Iedereen vroeg: waarom niet? Een concreet antwoord kwam er niet. Stolker had geen goed verhaal, hij leek wel trillend op zijn stoel te zitten.’
Uiteindelijk lijkt het toch vooral om de grond te gaan. ‘We lopen daar klem’, aldus de rector.

4)Een woningcorporatie die niet buigt

De 58 woningen in het complex zijn van woningcorporatie De Sleutels. ‘De universiteit zei: “Wij hebben een mooi plan gemaakt, en jullie woningen staan in de weg’, zegt directeur Gerda van den Berg. ‘Wij hebben gezegd: als het zover komt dat wij de woningen inleveren, dan moet er aan een reeks voorwaarden zijn voldaan. Dat heeft de universiteit achteraf gezien omgedraaid: “Oh, als we aan die voorwaarden voldoen, dan werkt de Sleutels wel mee.”’
Om de sloop mogelijk te maken moet 70 procent van de huurders instemmen met een verhuizing. Dat percentage wordt bij lange na niet gehaald bij peilingen.
In de gemeenteraad vraagt Han Dirks (SP): ‘Legt de universiteit zich erbij neer als de bewoners willen blijven, ja of nee?’
‘Daar hebben wij geen keuze in’, antwoordt Te Beest. Oftewel: geen deal, geen campus. De universiteit weet de bewoners niet te vermurwen. In 2016 knalt het overleg. Geen deal dus, denkt Schoemaker: ‘Met héél veel opluchting hebben we geborreld.’

5)Een wethouder die dreigt

Al snel volgt de kater. Wethouder Paul Dirkse (D66) krijgt de opdracht om de campus vlot te trekken. Hij gaat vol voor de plannen van de universiteit en wil de corporatie en bewoners alsnog aan boord krijgen.
De bewoners voelen zich bedrogen. ‘De voorwaarde van een akkoord is gewoon weggegooid’, zegt Theresa Steeman van de bewonerscommissie. Het verzet laait weer op, ook bij omwonenden. Yung Lie die aan de Doelengracht tegenover het complex woont laakt het samenspel van gemeentebestuur en universiteit. ‘Dirkse is een schoothondje. Als Stolker ook maar een vinger beweegt, ligt hij al onder tafel.’ Ook architect en restauratie-deskundige Frank Mulder, die een alternatief plan ontwikkelde voor de nieuwbouw, is boos: ‘De universiteit denkt: schijt aan de stad, we willen gewoon een mooie campus.
Met drie alternatieve locaties en een sociaal plan hoopt Dirkse de bewoners toch te kunnen verleiden. De universiteit brengt ondertussen rector Stolker in stelling. ‘We snappen dat de Leienaars die daar wonen niet weg willen’, zegt hij in maart 2017 tegen Sleutelstad. ‘We kunnen mensen niet wegjagen uit hun huis. Dat moeten we ook niet willen. De universiteit kan echter niet op een andere manier iets bouwen, en we gaan geen honderd miljoen investeren in een halve campus.’ In het Leidsch Dagblad is hij nog feller: ‘Veertig gezinnen houden een ontwikkeling tegen die bepalend is voor de universiteit en voor Leiden voor de komende tweehonderd jaar.’
Als Dirkse merkt dat er geen schot in de zaak komt, neemt hij drastische maatregelen. Op een bewonersbijeenkomst in 2019 laat hij voor het eerst het O-woord vallen: als er geen akkoord komt, zal de gemeente ‘overgaan tot onteigening’

6)Een raad met slappe knieën

Dirkse heeft inmiddels de steun van de gemeenteraad gekregen. De PvdA stemde ‘met een blok beton op de maag’ in. GroenLinks-raadslid Walter van Peijpe herkent dat gevoel, zegt hij. ‘Je moet blij zijn dat de universiteit miljoenen wil investeren. Soms is besturen gewoon heel pijnlijk.’
De SP vindt de houding van de instemmende partijen betreurenswaardig. ‘Het lot van de bewoners ging ieder raadslid zogenaamd énorm aan het hart, toch mochten ze opdonderen’, zegt raadslid Han Dirks. ‘Als er één voorbeeld is waar de gemeenteraad slappe knieën kreeg, dan is het wel in dit dossier.’
Er speelt nog iets. De expansiedrift van de Leidse universiteit in Den Haag baart de lokale politiek grote zorgen, zegt voormalig CDA-raadslid Moniek van Sandick. ‘Iedereen weet: als Den Haag een enorme buidel geld voor de neus van de universiteit houdt, gaat die op den duur overstag.’

7)Een college dat het opgeeft

Na alle beloftes, druk en dreigementen tot onteigeningen wordt de bewoners in een draagvlakmeting gevraagd of ze willen verhuizen. Terwijl er meerderheid van 70 procent nodig is, zegt 63 procent: nee. Voor De Sleutels is het einde oefening, het Doelencomplex wordt niet verkocht. Er blijft nog maar één route naar sloop over: onteigening. Daarvoor is een gang naar de rechter nodig. ‘Zo’n procedure kan nog jaren duren’, aldus Schoemaker.
Op donderdag 16 september blijkt dat de universiteit daar niet op wil wachten. Het college van bestuur gooit de handdoek in de ring.
‘In de afgelopen jaren is de weerstand toegenomen’, zei vice-collegevoorzitter Martijn Ridderbos tijdens een persconferentie, waardoor het risico op een ‘lang traject aan bezwaarprocedures’ bestond.
Bijna zes jaar na de powerpointpresentatie en de brief hebben de bewoners de strijd tegen gemeente en universiteit gewonnen. ‘We hebben ons niet laten wegjagen’, zegt Schoemaker. ‘Want dat is waar Dirkse de hele tijd mee bezig is geweest: “Het maakt niet uit wat jullie doen, het gaat toch door. Dan staan jullie met lege handen.” Niet dus. De boodschap dat je zo niet met mensen omgaat, is uiteindelijk wel geland.’