Waar waarschuwt Arendt voor?
‘Zij hield een heel vroeg pleidooi voor het belang van duurzaamheid. Wij zijn niet alleen op de aarde en we moeten ervoor zorgen dat wij deze niet verspillen. De moderne maatschappij is verzeild geraakt in een productie- en consumptiecyclus waarin alles draait om directe opbrengsten. We zitten gevangen in een economisch systeem. Alles moet hiervoor wijken, zo ook het politiek handelen en de gesprekken over het algemeen belang.
‘Arendt, bekend van haar verslag over het proces tegen SS-commandant Adolf Eichmann die verantwoordelijk was voor de logistiek van de Holocaust, waarschuwt ook voor de nalatenschap van oude systemen en ideologieën, zo ook totalitaire denkbeelden. Op een gegeven moment komen die misschien toch weer naar boven in de democratie. Dat zie je nu aan de opkomst van extreemrechts en ronduit fascistische ideeën die weer aanhang krijgen.
‘Zaken zoals ras, uiterlijk en geaardheid zijn bedenksels om mensen uit te sluiten of tot zondebok te verklaren. Arendt roept op om zelf na te blijven denken en niet zomaar beweringen te volgen.
‘In bepaalde opzichten was Arendt heel controversieel, daar was zij zich ook van bewust. Ze was een echte autonome denker, maar daardoor ook eenzaam. Vergis je niet, ook in de jaren zestig wisten mensen hoe je haatcampagnes moest voeren.’
Hoe kijkt Arendt naar de democratie?
‘Arendt had een hoge dunk van de politiek en de rechtsstaat. Ze vond het principe dat mensen bij elkaar konden gaan zitten en ideeën konden uitwisselen heel mooi. Dat mag best knetteren hoor, als je maar naar elkaar luistert.
‘Toen ze in 1941 aankwam in de Verenigde Staten vond ze het politieke systeem daar geweldig. Ze was erg enthousiast over de grondwet, het Hooggerechtshof en machtsverdeling na de Amerikaanse revolutie. De Vietnamoorlog in de jaren zestig bekoelde deze liefde aanmerkelijk. Maar de republiek blijft voor Arendt de gewenste staatsvorm; een manier van samenleven met het oog op het algemeen belang.
‘Wat er nu in de politiek gebeurt, heeft eigenlijk weinig met naar elkaar luisteren te maken. De politiek draait nu om de tegenstander verketteren met oneliners. Arendt noemt het image building: alles draait om imago. Dit gaat ten koste van de inhoud van allerlei belangrijke ideeën.’
Wat is de oplossing?
‘In een verdeeld land is het bijna onmogelijk om tot dat algemeen belang te komen. Arendt zou hebben gezegd dat je echt moet beginnen te begrijpen waar de ander voor staat, dat je, in moderne bewoording, over je eigen schaduw heen moet stappen.
‘Ze doet een beroep op de moraliteit van het zelfdenken. Door zelf te onderzoeken waar je mee bezig bent, wat dit betekent voor jezelf maar ook voor anderen. Je moet proberen om integer te zijn en eerlijk naar jezelf toe, om het gesprek met jezelf aan te blijven gaan. Dat heeft volgens Arendt een morele kwaliteit.
‘Voor Arendt was het levensmotto amor mundi, wat “liefde voor de wereld” betekent, heel belangrijk. Ik zou hopen dat dit ook vandaag de dag nog een leidend idee is. Er zijn ontzettend veel nare en kwade dingen op de wereld, maar liefde zou boven alles moeten gaan. Wat blijft er anders nog over?’
Joop Berding, Het gepassioneerde leven van Hannah Arendt. Liefde, vriendschap en de wereld. Zaterdag 15 november om 16 uur in de Hooglandse Kamer voert de auteur een gesprek over de actualiteit van Hannah Arendt