Wat gebeurde er in 1692 in Salem?
‘In dat plaatsje begon wat zou uitgroeien tot de grootste heksenvervolging in de Engelse kolonie in Amerika. De vervolgingen verspreidden zich als een olievlek over omliggende dorpen en steden. Het liep helemaal uit de hand. Uiteindelijk zijn 24 vrouwen en mannen geëxecuteerd. Anderen belandden in de gevangenis. De meeste “heksen” zijn opgehangen, maar een man van 81, Giles Corey, werd zelfs geplet met een lading stenen. Die waren op hem gelegd omdat hij weigerde mee te werken aan de rechtsgang. Er werden steeds meer stenen op hem gelegd, maar hij bleef weigeren. Hij riep zelfs tegen zijn beulen: “Meer gewicht!”’
Wat was de aanleiding?
‘Het begon met twee meisjes die zich raar gedroegen. Ze schreeuwden, rolden over de vloer en gooiden met spullen. Volgens de dominee in Salem was de duivel in ze gevaren. Daar zaten vast heksen achter. Er werden daders aangewezen, vervolgd en veroordeeld. Het was een manier voor de zeer vrome, puriteinse elite om greep te houden op de bevolking. Maar dat plan mislukte compleet.’
Hoe kwam dat?
‘De vervolging volgde eerst een traditioneel patroon. Vaak wat oudere vrouwen werden voor heks uitgemaakt en geëxecuteerd. Maar in Salem gebeurde iets heel afwijkends. Mensen die gek gedrag vertoonden, en behekst zeiden te zijn, wezen leden van de elite aan als heksen. Zelfs de vrouw van de gouverneur werd beschuldigd. De elite zat met de handen in het haar. Er waren al “heksen” veroordeeld, terugkrabbelen werd heel lastig. Uit bronnen blijkt ook wel dat rijke en relatief invloedrijke families zijn gewaarschuwd door de lokale machthebbers om er maar vandoor te gaan voordat ook zij de klos waren. Groepen die normaal niets te vertellen hadden, gebruikten beschuldigingen van hekserij als een wapen om de elite aan te vallen.’
Ze fingeerden dat ze bezeten waren?
‘Het was echt met voorbedachten rade. Sommigen toonden tijdens hun rechtszaak pinnen waarmee de heksen hen zouden hebben aangevallen. Daaruit blijkt naar mijn idee dat het waarschijnlijk opzet was.’
Om welke groepen gaat het dan?
‘Vooral jonge, arme vrouwen die geen macht hadden. De nieuwe wereld gaf hen niet de gehoopte nieuwe mogelijkheden en vrijheden. Het puritanisme verstikte ze. Nu grepen ze de mogelijkheid om zich te laten horen. Personen die helemaal achterin in de kerk zaten en hun mond moesten houden, stonden ze nu in de schijnwerpers: er werd naar ze geluisterd. Sommige beschuldigde heksen bekenden op gloedvolle wijze hun verbond met de duivel. Maar dat ze ook anderen konden aanwijzen als heks gaf hen macht. Ze daagden de autoriteiten en de instituten uit, met name de kerk. Het was een manier om de traditionele verhoudingen omver te schoppen en uit te halen tegen hun onderdrukkers. Wat dat betreft waren ze radicalen die in verzet kwamen tegen conservatieve krachten.’
En leverde deze rebellie wat op?
‘Anderhalf jaar lang stonden de traditionele verhoudingen op zijn kop. Uiteindelijk maakte de gouverneur een einde aan de heksenjacht – uiteraard ook omdat zijn vrouw op de korrel werd genomen. Daarna keerden oude patronen weer terug. Je zou wel kunnen zeggen dat de kiem voor later radicalisme in deze periode is gelegd. Met een beetje goede wil kun je een lijn te trekken naar de Amerikaanse revolutie en de Burgerrechtenbeweging.’
Door Vincent Bongers