Achtergrond
Scanners worden snaaiers: ‘Studenten maken een sport van stelen in supermarkt’
Door de introductie van zelfscankassa’s is de winkeldiefstal ontploft. Twee studenten vertellen hoe ze te werk gingen; een werd gepakt. En de manager van de Hoogvliet zegt heimwee te hebben naar de caissière. ‘Ze nodigen je zowat uit. Ik voel me bijna schuldig als ik niet steel.’
Lorenzo Gerritsen
donderdag 20 april 2023
Illustratie Silas.nl

Een enkele keer als psychologiestudent Thomas* buiten de supermarkt zijn kassabon checkte en zag dat hij al zijn boodschappen had betaald, dacht hij teleurgesteld: ‘Shit, ik had weer geld kunnen besparen!’

Normaal gesproken bespaarde hij namelijk rond de 25 euro per week. Gewoon, zegt hij, door te stelen bij de zelfscankassa. ‘Het voelde bijna zonde om het niet te doen. Zeker als het zo makkelijk is.’

Volgens cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek is hij niet de enige: in 2022 steeg winkeldiefstal met meer dan dertig procent ten opzichte van het jaar daarvoor. Veel retaildeskundigen verklaren de enorme stijging door de massale opkomst van zelfscankassa’s in de supermarkten.

Oeps, vergeten

‘Een strategie om te stelen was nooit nodig’, zegt Thomas. ‘Als medewerkers je controleren, pakken ze meestal alleen de bovenste producten uit je tas. Vinden ze toch iets, dan zeg je simpelweg dat je het vergeten was om te scannen. Nadat je die producten had betaald, kon je weer verder. Ik had niet het gevoel dat het hen ook boeide.’

Dat stelen zo makkelijk is, ervaarde ook Mark*, die nota bene is afgestudeerd op Economic and Consumer Psychology. ‘Wij werden nooit gecontroleerd’, zegt hij. ‘Ik stal maar een paar keer per maand speciaalbieren voor een spebi-­avond met een vriend. Je betaalt relatief veel voor een speciaalbiertje, terwijl het voelt alsof je er weinig voor terugkrijgt. Bij normale boodschappen koop ik alleen budgetmerken. Ik vond het daardoor het risico niet waard om het onbetaald mee te nemen en gepakt te worden voor een blikje tomatenpuree van zestig cent.’

 Tactiek

Mark had, in tegenstelling tot Thomas, wél een tactiek. ‘Wij hadden zes unieke speciaalbiertjes uitgekozen en van elk namen we er twee. We scanden de helft en deden die gelijk in een tas. Zodra er een steekproef was zeiden we dat we de andere helft apart wilden betalen. 'Het stelen werd uiteindelijk een gewoonte', zegt Thomas. ‘Ik heb nooit een schuldgevoel gehad. Ik zou me eerder schuldig tegenover mezelf voelen als ik het niet deed. De Albert Heijn zou die drie euro echt niet missen met hun hoge winsten.’

‘Tegenover een caissière zou ik me schuldiger voelen’, zegt Mark. ‘Het is dan veel persoonlijker en stelen lijkt me dan heel awkward. Bij de zelfscan nodigen ze je bijna uit.’

Tegenover zijn vrienden toonde hij wel berouw. ‘Zij vonden dat het moreel niet goed was. Ze zeiden tegen mij dat er ook andere manieren waren om tegen de woekerwinsten te protesteren. Een van mijn beste vrienden was er heel erg fel op tegen. Dat vond ik vervelend om te horen en dat knaagde ook echt aan mij.’

‘Ze nodigen je zowat uit. Ik voel me bijna schuldig als ik niet steel’

Politicologiestudent Floortje Slimmens werkt als zelfscanmedewerker bij de Albert Heijn XL in Leiden. Ook zij merkt dat er veel gestolen wordt bij de zelfscankassa. Elke shift komt ze mensen tegen die iets vergeten te scannen.

‘Het lastige is dat het officieel pas winkeldiefstal is als je de poortjes uitloopt. Als je daarvoor mensen betrapt, doen ze meestal of het een ongelukje is. Ik hoor altijd dezelfde smoezen, zoals “Sorry! Dat ben ik vergeten” of “Oh, ik dacht dat ik dat gedaan had’’. Ik geloof de meeste mensen niet. Zelfscan is niet iets wat nieuw is. Het bestaat al jaren en overal hangen de regels uitgelegd. Niemand gaat natuurlijk toegeven dat ze van plan waren om te gaan jatten. Maar ik kan meestal niet meer doen dan ze alsnog laten betalen en laten gaan.’

Dat het erger wordt, merkt Slimmens ook aan de maatregelen die de supermarkt neemt om diefstal tegen te gaan. ‘Een steekproef is van enkele producten scannen naar twaalf producten gegaan. Bij kleine boodschappen scan je hierdoor tegenwoordig bijna alle producten van de klant.’

Op heterdaad

Volgens haar reageren mensen erg onbegripvol op die uitgebreide controles. ‘Ze zijn er ook van overtuigd dat wij de steekproeven bewust uitkiezen. Soms beginnen ze te schreeuwen: “Waarom ik weer? Ik ben geen dief!” Wij hebben nu ook banners hangen met het verzoek of klanten respectvol kunnen zijn. Ik snap de frustratie, omdat de zelfscan bedoeld is voor snelle boodschappen. Het voelt dan natuurlijk gek als wij alles opnieuw moeten scannen.’

Wat doet ze bij een heterdaad? ‘Ik hoef gelukkig nooit het zware werk te doen, maar geef het door aan een leidinggevende die het afhandelt. Ik blijf het wel spannend vinden om iemand erop aan te spreken. Ze kunnen natuurlijk agressief worden.’

Naast heftigere controles huurt de supermarkt nu ook bewakers in om het personeel te ondersteunen. ‘Wij weten niet wanneer zij werken en de klanten ook niet. Zij kijken meestal mee op camera’s en wachten tot de dieven de winkel verlaten. Een keer opende ik de winkelpoortjes voor een jongen die zei dat hij geen boodschappen had. Buiten de poort pakten de bewakers hem en bleek dat hij bakjes sushi in zijn jas had verstopt.’

Winkeldiefstal in cijfers

Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek is winkeldiefstal in 2022 met meer dan 30 procent gestegen ten opzichte van 2021. Ook al hou je rekening met de coronamaatregelen is het een forse toename in zowel procentuele als absolute cijfers. Dat is opmerkelijk, omdat er een daling te zien was in het aantal gemelde winkeldiefstallen sinds 2015.

De consequenties hangen af van ‘de aard en omvang van de diefstal’, laat een politiewoordvoerder weten. ‘Een supermarktmanager kan bepalen dat de zaak afgedaan is met een civiele boete en een winkelverbod. Als de politie wordt ingeschakeld kan de zaak leiden tot een reprimande of zelfs een strafrechtelijk vervolg door het Openbaar Ministerie. Zij doen dan een uitspraak op basis van leeftijd, grootte van de diefstal of recidive. In het ergste geval kan het leiden tot een strafblad of een taakstraf.’

‘Als je nu buiten de poorten gepakt wordt bellen wij standaard de politie’, zegt Slimmens. ‘Ik heb wel eens een shift van drie uur gehad waarin de politie zes keer langskwam, echt bizar. Ik vind het nog steeds een big deal als twee mannen in een politiepak iemand wegvoeren.’

Ook Thomas liep tegen de lamp. ‘Bij de Hoogvliet had ik dertig procent niet gescand. De manager werd erbij gehaald en die vertelde mij dat ze helaas de politie gingen bellen. Hij zei dat ze vandaag extra controleerden en dat ik de twintigste persoon was die ze gepakt hadden.’

Die Hoogvliet-manager was Joey Groenenberg. ‘Gemiddeld betrappen wij zes personen per dag’, zegt hij. ‘Studenten maken er een sport van. Ik hoor dat ze soms in studentenhuizen bijhouden hoeveel euro ze al gestolen hebben.’

Preventie

Groenenberg snapt deels waarom de studenten stelen aantrekkelijk vinden. ‘De prijzen zijn natuurlijk gestegen. Vlees, bier en cosmetica worden het meest gestolen. Het zijn eenmaal mindere tijden en studenten proberen hun luxe leven te behouden. Maar als je meer op je budget let, hoef je ook niet te stelen.’

Het liefst zou de supermarktmanager de ouderwetse rijkassa’s zien terugkomen. ‘Ik denk dat er bij normale kassa’s minder gestolen wordt. Je bent dan ook verplicht om alles op de band te leggen en de caissière kan elke klant controleren. De salariskosten wegen naar mijn idee op tegen het aantal producten dat wordt gestolen. Helaas wil het hoofdkantoor de zelfscankassa’s behouden.’

Daarom ligt de nadruk nu op preventie, zegt hij. ‘De Hoogvliet verhoogt het aantal steekproeven én het aantal producten dat daarbij wordt gescand. We zijn ook sneller geneigd om de politie te bellen. Wat veel studenten niet weten is dat het grote gevolgen kan hebben voor hun toekomst. Je krijgt ten eerste een winkelverbod en een civiele boete van 181 euro. Het verbod handhaven we door je gegevens in een map te bewaren en de meeste gezichten worden ook herkend door kassamedewerkers.’

Grote gevolgen

Daarnaast krijgen daders een reprimande. ‘Dat is geen strafblad, maar een soort aantekening dat je geregistreerd staat bij de politie. Ik heb een keer een rechtenstudent gehad die toen in mijn kantoor helemaal in elkaar stortte. Een aantekening kon voor hem slechte gevolgen hebben voor toekomstige sollicitaties bij advocatenbureaus.’

Voor Thomas was zo’n reprimande genoeg om te stoppen. ‘Nadat de politie gearriveerd was, zeiden ze dat ik het recht had om te zwijgen en ik bij een volgende keer een strafblad kreeg. Toen wist ik pas hoe serieus het was. Sindsdien steel ik niet meer. Ik wil later klinisch psycholoog worden, en met een strafblad gaat dat lastiger.’

Mark is ook uiteindelijk met pensioen gegaan als winkeldief. ‘Ik heb nu een vaste baan, dus voelt het stom om voor kleine bedragen te gaan stelen. Het was vroeger ook leuker, want ik had nog een meer puberaal brein. De spanning was een extra motivatie om het te doen.’

‘Ik dacht dat ik nooit gepakt kon worden’, zegt Thomas. ‘Ik had ook nooit nagedacht over de mogelijke gevolgen. Ik had het gevoel dat ik er altijd weg mee kon komen. Achteraf is dat dus niet zo. Nu moet ik elke keer aan mijn vrienden uitleggen waarom ik de Hoogvliet niet in mag.’

*De namen van Thomas en Mark zijn gefingeerd, hun echte identiteit is bij de redactie bekend.