Vorige week publiceerde het parlement een onderzoek naar de academische vrijheid in de 28 lidstaten. De cijfers voor Nederland in het rapport State of Play of Academic Freedom in the EU Member States zijn slecht. Volgens de onderzoekers zakt Nederland steeds verder weg op de ranglijst. In 2021, het meest recente onderzochte jaar in het rapport, scoort Nederland een 0.92 (uit 1.00). Goed voor plek 24 op de ranking van lidstaten. In de achterhoede van de Unie dus.
De onderzoekers verwijzen in het rapport onder andere naar de motie van Pieter Duisenberg uit 2017. Het toenmalig Kamerlid van de VVD en inmiddels voorzitter van universiteitenkoepel UNL wilde dat er een onderzoek kwam naar mogelijke zelfcensuur in de Nederlandse wetenschap. De vrije wetenschap mocht immers ‘nooit gehinderd worden door verschillen in morele of politieke meningen’.
Problemen onder oppervlakte
De Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen constateerde vervolgens in een advies dat er voldoende waarborgen zijn om diversiteit van meningen in de wetenschap te garanderen. De EU is echter niet geheel overtuigd door dat advies. De vraag of de politieke overtuiging van wetenschappers minder ruimte laat voor afwijkende meningen op de universiteit is door de KNAW namelijk niet beantwoord.
Het rapport stelt dat er onder de oppervlakte wellicht toch de nodige problemen zijn. De onderzoekers citeren Henk Kummeling, rector van Universiteit Utrecht. Hij stelt dat niet duidelijk is hoe groot het probleem precies is maar dat er wel duidelijke indicaties zijn dat er sprake is van een cancelcultuur en dat ‘wokeness’ een dreiging vormt voor de academische vrijheid.
Daarnaast constateert het rapport dat wetenschappers steeds vaker worden lastiggevallen en bedreigd, vooral via sociale media. Wel is het zo dat er maatregelen worden getroffen om wetenschappers beter te beschermen. In 2022 werd bijvoorbeeld WetenschapVeilig opgericht, een netwerk dat wetenschappers begeleidt in het vinden van de juiste hulp in geval van bedreiging, intimidatie en het ontvangen van haatreacties.
Te hiërarchisch
Verder stellen de onderzoekers dat de politiek zich te veel laat leiden door de maatschappelijke druk om vooral in bepaalde onderzoeksgebieden te investeren. De politiek stuurt te veel met financiering en dat bedreigt de academische vrijheid. Fundamenteel onderzoek staat onder druk. Het rapport stelt ook dat universiteiten te hiërarchisch worden bestuurd, ook dit beperkt de vrijheid van wetenschappers.
De arbeidsomstandigheden aan universiteiten zijn ook niet optimaal. Vooral jonge wetenschappers staan onder druk. Zij krijgen vaak te maken met kortlopende contracten. In het rapport worden draaideurconstructies genoemd als een van de zaken die de carrière van jonge onderzoekers bemoeilijken. Door de lastige werkomstandigheden hebben zij minder mogelijkheden om in vrijheid onderzoek te doen.
In het onderzoek staat ook dat het in Nederland ontbreekt aan een definitie van wat academische vrijheid is en hoe die vrijheid vervolgens juridisch beter kan worden beschermd.