Pijlen suizen over het slagveld. Speren stoten tegen schilden. Het is 1200 voor Christus en de Trojaanse oorlog nadert zijn hoogtepunt. Een gigantisch houten paard wordt al krakend naar de stadspoorten van Troje gesleept – zogenaamd als geschenk van overgave, maar in werkelijkheid zitten er krijgers in verborgen. Morgen zal het machtige Troje vallen en eisen de Grieken de overwinning op – en niet iedereen zal het verhaal kunnen navertellen.

Als de Trojaanse oorlog daadwerkelijk heeft plaatsgevonden, was het waarschijnlijk een hele reeks conflicten ten tijde van de ineenstorting van de Griekse Late Bronstijd. In de daaropvolgende eeuwen zouden paleizen worden verwoest, steden in vlammen opgaan en de bevolking afnemen. De Grieken verloren zelfs hun schrift en stapten over op mondelinge overlevering, waarbij verhalen werden doorverteld in plaats van opgeschreven – bijvoorbeeld de Ilias van Homerus, het verhaal van Troje. Voor de Griekse beschaving brak een duistere periode aan van vierhonderd jaar, een zogeheten ‘dark age’. Rond 800 voor Christus herstelden de Grieken hun oude glorie met de opkomst van de democratie, de filosofie en een nieuw alfabet.

Deze geschiedenis staat in steen gebeiteld... of toch niet?

Willemijn Waal, universitair docent Assyriologie en Hettitologie aan de Universiteit Leiden, voert haar eigen strijd – niet met pijlen en speren, maar met een academische aanval op een tot nu toe een onwrikbaar paradigma. Waal trekt het verhaal van de ‘dark age’ in twijfel. Haar betoog is gebaseerd op een eenvoudig maar belangrijk uitgangspunt, namelijk dat het Griekse alfabet veel ouder is dan gedacht.

 ‘Alfabetische big bang’

‘Het alfabet moet al veel eerder zijn ingevoerd’, zegt Waal, ‘en daarvoor is behoorlijk wat indirect bewijs.’ Volgens haar is het wijdverbreide idee dat er in 800 voor Christus sprake was van een ‘alfabetische big bang’ in Griekenland een misvatting.

Het klopt dat de eerste bekende inscripties dateren van rond deze tijd. ‘Denk aan inscripties op aardewerk, met verwijzingen naar Homerus.’ Maar Waal vindt dit een te simplistische kijk op de geschiedenis van het alfabet. ‘Het is veel logischer om aan te nemen dat het om een geleidelijke ontwikkeling ging.’

Binnen de klassieke studies is dit een omstreden standpunt dat een honderd jaar oude theorie in twijfel trekt. ‘Voor sommige academici is het bijna een religie. Lange tijd was het een gangbaar idee dat de Grieken het alfabet uitvonden vanwége Homerus.’ Maar daarvoor is volgens haar weinig bewijs. Ze legt uit dat het ‘romantische idee’ is geworteld in een oude maar hardnekkige hellenocentrische visie op de oudheid: de opvatting dat alles wat ertoe deed uit Griekenland afkomstig was.

Deze bias zit al eeuwenlang stevig verankerd in het vakgebied, hoewel er eerder al kritiek op is geweest. ‘In de jaren zeventig probeerden wetenschappers uit de semitische taalkunde het paradigma ook al aan te vechten. Die discussie liep soms behoorlijk uit de hand.’

Er waren zelfs beschuldigingen van antisemitisme, die volgens Waal niet helemaal ongegrond waren, al gingen ze wel een beetje ver. ‘Het idee dat de Grieken ontzettend actief waren en dat het alfabet zich daardoor zo goed kon verspreiden… daarmee bestempel je Feniciërs en Hebreeuwssprekende volkeren die óók een alfabetisch schriftsysteem gebruikten in feite als lui en passief, toch? Aan de andere kant denk ik dat het wel grotendeels onbewust gebeurde. Dat was gewoon het heersende wereldbeeld destijds: het idee dat het “Westen” op een of andere manier superieur was aan “de rest”.’

Hoewel het zogeheten hellenocentrisme grotendeels is verdwenen, bestaat het idee dat het alfabet de weg vrijmaakte voor democratie, rationeel denken en technologische innovaties nog steeds. ‘Maar kijk eens naar het oude China: daar deden ze tal van ontdekkingen en ontwikkelden ze filosofie zonder een alfabet.’ Chinese karakters zijn immers logogrammen, symbolen die elk een volledig idee uitdrukken. ‘Ik denk niet dat iemand serieus durft te beweren dat de Chinezen op technologisch gebied achterlopen.’

Waal is niet bang om het voortouw te nemen in de zware strijd tegen de ‘dark age’-theorie. ‘Ik loop al een hele tijd met dit idee rond.’ Ze begon in 2017 al met het ontwikkelen van haar hypothese, maar veel subsidieaanvragen werden afgewezen. ‘De weerstand was fel.’ Nu heeft Waal een prestigieuze Vici-beurs ontvangen van de NWO en is ze klaar om de wereld van de klassieke oudheid op zijn kop te zetten.

Spijkerschrift

Ze begon met een studie Latijn en Grieks aan de Universiteit van Amsterdam, maar volgde uit belangstelling ook een aantal vakken over het spijkerschrift, een schriftsysteem uit het Oude Nabije Oosten dat werd gebruikt door onder anderen de Sumeriërs, Babyloniërs en Hettieten. Het staat bekend om zijn wigvormige inkervingen in kleitabletten.

‘Ik raakte enorm gefascineerd door de wereld van het spijkerschrift. In de klassieke letterkunde sta je in een lange traditie. Al die teksten van auteurs als Homerus en Vergilius worden al eeuwenlang bestudeerd. Het spijkerschrift werd pas in de 19e eeuw ontcijferd. Soms ben je de eerste die een tekst echt goed bekijkt – er valt nog een heleboel te ontdekken. Het is een heel directe manier om in aanraking te komen met het verleden. Soms kun je zelfs nog de vingerafdrukken van de schrijver op het kleitablet zien staan.’

Ze realiseerde zich hoe duurzaam klei eigenlijk is – het kan weliswaar breken, maar is veel beter bestand tegen de elementen dan papyrus. ‘Als de bibliotheek afbrandt, wordt een kleitablet juist sterker. Het wordt dan alleen maar gebakken!’

Dat zette haar aan het denken over de materialiteit van het schrift– en wat dit betekent voor de klassieke talen. Wat als de oudst bewaarde inscripties van het Griekse alfabet op steen en aardewerk eigenlijk uitzonderingen zijn? Wat als de meeste woorden juist op hout, papyrus of andere vergankelijke materialen werden geschreven?

Waals onderzoeksvoorstel bevat meerdere bewijsvoeringen. De eerste is een statistisch argument. ‘In de paleontologie wordt rekening gehouden met het zogenaamde Signor-Lipps-effect. Als je één fossiel vindt, zou het wel heel toevallig zijn dat dat het allereerste exemplaar is van die specifieke soort.’ Waarom zou dat niet gelden binnen de klassieke letterkunde? De eerste sporen van het Griekse alfabet dateren weliswaar uit 800 voor Christus, maar ‘het is wel erg optimistisch om te denken dat dat ook daadwerkelijk de allereerste inscripties zijn die ooit zijn gemaakt’.

Datering

Koolstofdatering levert aanvullend bewijs op. Hierbij wordt het verval van radioactieve koolstof gemeten om de leeftijd van organisch materiaal te bepalen. ‘Tot voor kort werd vrijwel al het aardewerk gedateerd aan de hand van stijlkenmerken. Maar dat is niet een heel precieze dateringsmethode.’ De nieuwe koolstofdateringen tonen aan dat sommige stukken aardewerk met inscripties misschien wel 100-150 jaar ouder zijn dan eerder werd aangenomen. ‘Dat zou perfect aansluiten bij mijn hypothese.’

En dan is er nog de inhoud van deze oudste inscripties. Ja, er zijn inderdaad inscripties die naar Homerus verwijzen, maar ‘wat vaak buiten beschouwing blijft, zijn de vrij expliciete graffiti op rotsen. Bijvoorbeeld, jongens die opscheppen dat ze met een of ander meisje naar bed zijn geweest. Beide – poëzie en graffiti – zijn zeer ongebruikelijke éérste vormen van schrift. Normaal gesproken wordt het in eerste instantie gebruikt voor meer praktische doeleinden – brieven, boekhouding of administratie.’ Het vandalisme en de verzen van Homerus wijzen erop dat het schrift toen al veel meer verspreid was.

Waal laat een afbeelding zien van een vaas die in klei is gekerfd. ‘Het spijkerschrift begon als een heel beeldend schrift, maar werd later abstracter – en dat komt echt door het materiaal.’ Duizenden jaren later is het woord voor ‘vaas’ een reeks wigvormige tekens die nog maar vagelijk iets van een vaas weghebben. ‘Het is niet makkelijk om in natte klei te tekenen, want het is een grof materiaal en het wordt al snel rommelig. Dus veranderde het schrift: ronde lijnen werden wigvormige tekens die gemakkelijker met een stylus konden worden aangebracht.’

Ronde vormen

Daarom vindt Waal het opmerkelijk dat de eerste voorbeelden van het Griekse alfabet in steen en gebakken klei zijn gekerfd. Het Griekse alfabet heeft namelijk veel ronde vormen, zoals theta (Θ) en omega (Ω). ‘Als je kleitabletten vindt met zulke ronde lettervormen, dan kan dat erop wijzen dat de letters normaal gesproken niet in gebakken klei werden gekrast, maar dat er juist op zachtere materialen werd geschreven.’ Bijvoorbeeld papyrus, perkament of hout – materialen die na verloop van tijd vergaan, maar destijds gangbare schrijfmaterialen waren.

Hoewel haar ideeën in het verleden op veel kritiek stuitten, is Waal optimistisch. ‘Er komt een omslag aan. De academische wereld is misschien traag, maar ik zie nu wel een jongere, ruimdenkendere generatie. Ik zal vast niet iedereen kunnen overtuigen, maar ik wil iedereen bewust maken van de problemen van de huidige theorie en alle nieuwe ontdekkingen. Als je dan nog steeds de voorkeur geeft aan het oude paradigma, dan is dat prima, maar dan is het tenminste wel een goed geïnformeerde conclusie.’