‘Ik keek om me heen en zag dat hier helemaal geen schilderijen hangen. Toen vroeg ik me af: is dat de hele tijd al zo, of is dat recent?’
Debatleider Lucella Carasso spaart de Leidse rector Hester Bijl niet en haalt meteen de actualiteit naar het Haagse Wijnhavengebouw.

Daar zijn enkele tientallen geïnteresseerden op de Spaanse trappen neergestreken voor ‘Wetenschap Werkt’, een door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) georganiseerde discussie over veiligheid, onderzoek en financiering.

Bijl lacht mee over het weggehaalde schilderij met daarop sigaarrokende oude mannen dat het college van bestuur enkele weken geleden op een storm van kritiek kwam te staan: ‘Nee, hier hebben we niks veranderd.’ Op het schilderij staat een belangrijk universiteitsbestuur, erkent ze, maar het ‘is het zeer prominent aanwezig’ in de bewuste vergaderruimte.

‘Er wordt al jaren over gesproken, maar op een gegeven moment tijdens een overleg hebben ze het eraf gehaald.’ Dat de rector hierbij zelf aanwezig was, liet ze onbenoemd. Ze was er ‘inderdaad bij’, gaf haar woordvoerder onlangs toe in Mare. ‘Ze heeft het werk mogelijk aangeraakt, maar niet weggehaald.’

Knetteren doet het niet

Bijl had de ophef helemaal niet verwacht en bekijkt het voorval liever als een aanleiding voor een goed debat. ‘Ik ben rector van de inhoud, en nog niet altijd even gewend aan alle mediastorm.’

Naast Bijl zijn er nog drie gasten: NWO-voorzitter Marcel Levi, VVD-Kamerlid Hatte van der Woude en Marie-José van Tol, voorzitter van De Jonge Akademie. Op barstoelen onderaan de trappen gaan zij in gesprek. Knetteren doet het niet: er is veel overeenstemming.

Levi wordt aan de tand gevoeld over zijn recente column in Het Parool waarin hij schreef: ‘Iedereen die maar even zijn zin niet krijgt, begint binnen de kortste keren te roepen dat hij zich “niet veilig voelt”.’ Als een column wat reuring geeft, vindt hij dat wel leuk, maar ‘als mensen echt boos of zelfs verdrietig worden, en dat leek het geval te zijn, dan kan dat nooit de bedoeling zijn’. Hij wilde het begrip ‘veiligheid’ niet kleiner maken, maar alleen ingaan op het gebruik ervan. Veiligheid is juist nodig voor een florerende wetenschap, zegt hij.

Van Tol vindt de column onhandig. ‘Als je je wilt uitspreken over dingen die onveilig zijn, heb je al dertig keer nagedacht om het te doen. Dan helpt het niet om te zeggen: “Veiligheid wordt te pas en te onpas gebruikt”. Mensen trekken zich dat aan.’

Veel te laat

De situatie bij de Leidse Sterrewacht, waar professor Tim de Zeeuw werd weggestuurd (maar niet ontslagen) wegens machtsmisbruik, genderdiscriminatie en intimidatie, was voor Bijl een les. ‘Dit was een geval dat lang speelde. We moeten veel beter worden in vroege signalen oppikken met elkaar en er dan iets aan doen. Dit was veel te laat, maar het is heel goed dat we nu iets hebben gedaan.’

De universiteit werkt aan preventie, aldus de rector. Gedrag richting collega’s en studenten zou onderdeel moeten zijn van het functioneringsgesprek, vindt Van Tol. Dat is nu nog niet de standaard, maar in Groningen wordt er voor een aanstelling tot universitair hoofddocent wel naar gekeken. ‘Zodat er vroeg, voor iemand zo’n positie heeft, al signalen kunnen worden opgevangen.’ Dat is maar eenmalig: alleen bij benoeming.

Ook het gevaar dat medewerkers steeds vaker worden bedreigd komt ter sprake. ‘We nemen proactief contact op met wetenschappers als we het zien gebeuren’, aldus Bijl, die de ontwikkeling zegt te betreuren. ‘Je moet juist stevig met elkaar in debat kunnen, anders betekent dit het einde van de wetenschap.’

Wetenschappers hebben het recht om zich activistisch op te stellen, beaamt Levi, maar ze moeten wel duidelijk onderscheid maken tussen spreken als wetenschapper, op basis van feiten, en als individu met een mening.

Al werkt dat ook niet altijd.

‘Je merkt dat de buitenwereld die dingen dan weer door elkaar gooit. Dat dat onderscheid, terwijl je het heel duidelijk geformuleerd hebt, bijvoorbeeld in de kop boven het artikel vergeten wordt.’

Geen subsidies verloten

De problemen met het werkklimaat worden ook vaak gekoppeld aan competitieve financiering van de wetenschap. Een toeschouwer wil weten wat de NWO hieraan gaat doen. Weinig, antwoordt Levi.

‘Bij alles wat wij doen staat een ding op de eerste plaats: wij willen gaan voor wetenschappelijke excellentie.’

Dat veel onderzoekers de afgelopen jaren in hun beoordelingsgesprekken aangesproken zijn op afwijzingen van de NWO, zegt hij ‘jammer’ te vinden. ‘Dat is natuurlijk nooit de bedoeling.’

Subsidies verloten onder de goedgekeurde aanvragen, zoals regelmatig wordt voorgesteld, is echter zijn ‘eer te na’ – ook als de kwaliteit van de voorstellen bijna niet meer van elkaar te onderscheiden is. ‘Omdat je anders mensen die helemaal top-excellent zijn tekort kunt doen.’

Hij weet daarnaast niet ‘of de gemeenschap er helemaal klaar voor is om gemeenschapsgeld te verloten’.

Dus wat dan? Levi: ‘Ik wil de handschoen voorlopig nog wel even oppakken om te zien of we niet gewoon ons werk nóg beter kunnen doen.’