‘Onderzoek is niet nieuw’, zegt conservator Toon Sykora terwijl hij de eerste tentoonstellingszaal binnenloopt in het Rijksmuseum van Oudheden. Even lijkt het alsof de aanwezige bezoekers alles dubbelzien: op een scherm dat onderdeel is van de expositie Discovering Ancient Egypt vertelt hij, precies op dat moment, ook over het belang van onderzoek. ‘Ja, ja, dat ben ik’, zegt hij lachend tegen enkele passanten die verbaasd zijn kant op kijken. ‘Mensen zijn altijd al nieuwsgierig geweest.’

Achter Sykora gloeit zacht het reliëf van een farao die voor een sfinx knielt: een vorst die drieduizend jaar geleden al bezig was met de restauratie. ‘Die sfinx was op dat moment namelijk ook al duizend jaar oud. Zij proberen aan de hand van hun geschiedenis ook hun eigen tijd te verklaren en in sommige gevallen, zoals hier, zichzelf belangrijker te maken. We denken vaak dat wij het oude Egypte hebben ontdekt. Maar de Egyptenaren deden dat zelf al lang daarvoor.’

Dat is ook meteen de kern van de tentoonstelling die rond de wereld heeft gereisd – Japan, Zuid-Korea, Australië – en na vijf jaar terug is in Leiden. ‘Het wetenschappelijk onderzoek vormt daarom de rode draad van dit verhaal. We willen laten zien hoe we tot al die inzichten komen. Geen enkele onderzoeker ziet het hele plaatje. Alleen samen – van natuurwetenschappers tot archeologen – kunnen we begrijpen wat vondsten ons vertellen. We moeten proberen te kijken met een nieuwe bril, maar vooral met een eerlijke.’

Sykora buigt zich over een vitrine vol vergeelde manuscripten. Arabische kalligrafie siert het papier. ‘Hier zien we opgravingsverslagen uit de middeleeuwen. Daarin kun je lezen hoe Egyptenaren in deze periode keken naar hun eigen verleden. Zij zien ook die monumenten om zich heen en willen dat verklaren. Het idee dat alleen Europeanen echte wetenschap bedreven, is gewoon niet juist.’

Mummies als medicijn

Niet alleen Egyptenaren kijken met belangstelling naar hun verleden, ook in Nederland groeit in de zeventiende eeuw de interesse in de oud-Egyptische beschaving. In de vitrines zijn mensvormige figuurtjes te zien. ‘Dit is een van de oudste archeologische collecties in Nederland. Deze collectie werd in het Anatomisch Theater in Leiden opgesteld. Ook werden er mummies tentoongesteld, maar die zijn niet bewaard gebleven.’

Het label van de vitrine is wel bewaard gebleven. Daarop staat dat mummies een geneeskrachtige werking hebben. ‘Ze werden vermalen en als poeder ingenomen. Mummies werden gebruikt als een geneesmiddeltje tegen ieder denkbare ziekte.’

Het dure ‘medicijn’ was vooral beschikbaar voor de elite. ‘Het was natuurlijk heel moeilijk om aan een mummie te komen. De overgrote meerderheid van die poeders was ook helemaal niet echt. Er zat iets compleet anders in of ze maakten nieuwe mummies om daar poeder van te maken.’

Vanaf de achttiende eeuw gaat de Europese elite verder met de mummies aan de haal, en ontstaan zogenoemde ‘uitpakfeestjes’: rijke burgers kochten mummies om ze in gezelschap uit te pakken. ‘Dat is ook gebeurd met een stuk dat we in de vaste opstelling tonen. Ze hadden een heel klein kistje met daarin een mini-mummietje, dat zijn ze dan gaan uitpakken. Het bleek uiteindelijk een vervalsing te zijn.’

Die opgelaaide interesse had wel grote gevolgen. ‘In de negentiende eeuw waren Europeanen op zoek naar voorwerpen voor hun eigen musea. In Egypte zochten groepen schatgravers naar objecten die mooi in musea staan, zonder oog te hebben voor de inhoud.’

Dierenmummies

Hij wijst naar drie grote gedenkstenen. ‘Die horen eigenlijk bij elkaar. Ze komen uit één familiekapel. Maar omdat men vond dat ze te veel op elkaar leken, zijn ze los verkocht: één aan het Louvre en twee aan Leiden. Nu staan ze hier voor het eerst sinds tweehonderd jaar weer samen.’

Steeds vaker onderzoeken musea de herkomst van hun collecties. ‘Egypte vraagt zelden om teruggave. Maar als we ontdekken dat iets onrechtmatig verkregen is, nemen we zelf contact op. Soms wijst Egypte het zelfs af. De grote topstukken zijn veelal in Egypte, dus als jij de zoveelste onrechtmatig verkregen potscherf terug wil geven, zitten ze daar niet altijd op te wachten.’

Verderop zijn dierlijke mummies te zien: katten, slangen, valken en een meterslange krokodil. Onder de CT-scan blijkt die laatste niet één, maar twee volwassen krokodillen te bevatten, omringd door veertig gemummificeerde babykrokodillen. ‘Dat Egyptenaren dierenaanbidders waren, klopt helemaal niet. De dieren waren symbolen voor goden. Door ze te mummificeren, kregen ze een goddelijke status en konden ze namens de mensen boodschappen en eisen aan de goden overbrengen.’

Hij wijst op de krokodil. ‘Sobek was een god van de  vruchtbaarheid. Deze mummie is dus een krachtig symbool daarvan.’
In het oude Egypte zijn honderdduizenden dierenmummies gemaakt. ‘Vooral tussen 1000 voor en 300 na Christus. Daaraan zie je dat die dieren zelf helemaal niet vereerd werden, maar gefokt in grote getalen om geofferd te worden aan bepaalde goden. Pas dán kregen ze goddelijke eigenschappen. Je wilde echt geen kat zijn in het oude Egypte.’

Russische poppen

Het tonen van mummies, met name van mensen, leidt de laatste jaren tot steeds meer discussie. ‘We denken steeds bewuster na over hoe we menselijke lichamen willen tonen. In Egypte zelf heeft men daar recent onderzoek naar gedaan. Daaruit blijkt dat de meeste Egyptenaren voorstander zijn, zolang het respectvol gebeurt en met uitleg over wie die persoon was. Dat is natuurlijk ook wat de Egyptenaren zelf wilden: herinnerd worden om op die manier voort te bestaan. In zekere zin doe je dat dus door mensen juist wel in musea te tonen.’

De tentoonstelling eindigt bij een indrukwekkende reeks sarcofagen die in elkaar passen als Russische poppen, beschilderd met magische spreuken en beschermende afbeeldingen. ‘Elke kist vertelt een eigen verhaal. Soms ontdek je dat ze zijn hergebruikt: een naam is weggekrast, een nieuwe toegevoegd. Bijvoorbeeld omdat het een familie-erfstuk was, of omdat het te duur was om voor iedereen zo’n mooie kist te kopen. Zo zie je: het zijn geen magische objecten, maar gewone producten van mensen. Het maakt de geschiedenis wat herkenbaarder.

‘We moeten ons niet blindstaren op hoe mooi of glorieus iets is, maar proberen de sporen van mensen terug te vinden. Er is geen steen in de Egyptische Nijlvallei die niet door een mensenhand is aangeraakt.’

Discovering Ancient Egypt, Rijksmuseum van Oudheden, te zien t/m 15 maart, € 14, studenten gratis.